طبیعت در طول تاریخ همواره چهره خشن خود را با پدیده های ویرانگری هم چون بهمن، سیل، آتشفشان، زمین لرزه و…. به انسان نشان داده است. این بلایا وخطرات بخشی از زندگی بوده و همواره بشر را تهدید می کند. انسان در ابتدا وقوع این پدیده ها را ناشی از قهر و غضب خدا تلقی می کرد با چنین طرز فکری خود را قادر به مقابله وکاهش اثرات ناشی از این خطرات نمی دید. ولی با رشد فکری جوامع بشری و درک علل وقوع حوادث، درصدد برآمد تا راه های مقابله وکاهش خطرات را بیابد. با وجود این تلاشها بر مبنای آمار واطلاعات موجود در دهه­های اخیر روند تلفات جانی و خسارات ناشی از مخاطرات محیطی در مقیاسی جهانی رو به افزایش است.لذا نگارنده در نظر دارد تا با بررسی ژئومورفولوژیکی حوضه آبخیز گشت رودخان مخاطرات طبیعی حوضه را شناسایی و نسبت به مهارر و یا کنترل این مخاطرات ارائه راهکار نماید. براین اساس این پایان نامه به پنج فصل زیر تقسیم می شود:

فصل اول : کلیات تحقیق

فصل دوم :مبانی نظری تحقیق

فصل سوم : مواد و روش

فصل چهارم: یافته های تحقیق

فصل پنجم: نتیجه گیری، پاسخ به فرضیه و پیشنهادات ودر نهایت منابع و مآخذ می باشد.

 
1-1 بیان مسئله

   با توجه به وسعت دامنه مسائل مورد بحث در ژئوموفولوژی در قلمروهای آثار دینامیک درونی و بیرونی، تحقیقات در این زمینه، بسیار متنوع باشد. از طرف دیگر چون عوامل موثر در تغییر چهره ناهمواری‎ها، همیشه به صورت مشترک عمل می کنند؛ بنابراین یکی از مسائل مهم در کار تحقیقات شناسایی سهم هر عامل در ایجاد این تغییر شکل ها می باشد از طرف دیگر مسئله دخالت زمان در تحول ناهمواری ها، از اهمیت قابل توجهی برخوردار است و این مسئله به نوبه خود بر تعداد تحقیقات ژئوموفولوژی می افزاید (مقیمی و محمودی ،1383،ص45).

اصولا ماهیت و پیدایش یک حوضه آبخیز تابع شرایط محیطی و موقعیت جغرافیایی است زیرا عوارض و پدیده های طبیعی در پراکندگی، حوضه نفوذ، توسعه بستر فیزیکی و سایر عوامل ژئومورفولوژیکی اثرات مهمی دارد. ویژگی‌های ژئومورفولوژیکی هر حوضه آبخیز ارتباط مستقیمی با عوامل محیطی شامل فاکتورهای طبیعی (زمین شناسی، اقلیم، توپوگرافی، ژئومورفولوژی، پوشش گیاهی) و همچنین فاکتورهایی که در نتیجه دخالت و تاثیر نامتعارف انسان بوجود می‌آید، داشته و معمولاً بازتاب فرایندهای ژئومورفولوژیکی تبعات و مشکلات متعددی بروز می‌دهدکه در اثر بی مبالاتی و سهل انگاری ممکن است منجر به بروز خسارات جبران ناپذیری بر پیکره حوضه آبخیز گردد.از اینرو به منظور بررسی ژئومورفولوژیکی حوضه آبخیز باید شرایط محیط طبیعی و هیدرولوژی آن کاملا آنالیز گردیده و ارتباط و تاثیرات متقابل این پدیده ها بر یکدیگر مورد مطالعه قرار گیرد. امروزه یکی از عوامل مهم در بروز خسارت‎های ناشی از مخاطرات محیطی عدم شناخت کامل و علمی در مناطق مختلف است. حوضه های آبریز ایران بویژه در حوضه های آبریز دریای خزر بدلیل تغییر کاربری و تخریب جنگل خطرات فراوان به ویژه سیل، فرسایش و لغزش می باشد. لذا مطالعات بنیادین درحوضه های آبریز امری ضروری است که می‎تواند باعث کاهش عوارض ناشی از مخاطرات محیطی گردد.حوضه گشت رودخان فومن یکی از حوضه‎هایی است که درسالهای اخیر بدلیل تغییر کاربری بدلیل کارهای عمرانی و تخریب جنگل درآن انواع فرسایش درحوضه افزایش یافته و باخود مخاطرات مختلفی را به همراه دارد، لذا این تحقیق در نظر دارد تا با مطالعه و بررسی ژئومورفولوژیکی حوضه آبخیز گشت رود خان فومن مهم ترین عوامل ایجاد مخاطرات محیطی در حوضه را شناسایی و مورد بررسی قرارداده و میزان تاثیر این مخاطرات را در پایداری و ناپایداری پهنه های موجود در سطح حوضه طبقه بندی نماید.

1-2 سوال تحقیق

کدام عامل و یا عوامل ژئومورفولوژیکی بر مخاطرات محیطی حوضه آبخیز گشت رودخان بیشترین تاثیر را دارد؟

1-3 اهداف تحقیق

بررسی ژئومورفولوژیکی حوضه آبخیز گشت رودخان با تاکید بر مخاطرات محیطی

شناخت فاکتورهای ژئومورفولوژی موثر بر مخاطرات محیطی حوضۀ آبریز گشت رودخان جهت ارائه راهکارهای مناسب در کاهش این مخاطرات.

طبیعت در طول تاریخ همواره چهره خشن خود را با پدیده های ویرانگری هم چون بهمن، سیل، آتشفشان، زمین لرزه و…. به انسان نشان داده است. این بلایا وخطرات بخشی از زندگی بوده و همواره بشر را تهدید می کند. انسان در ابتدا وقوع این پدیده ها را ناشی از قهر و غضب خدا تلقی می کرد با چنین طرز فکری خود را قادر به مقابله وکاهش اثرات ناشی از این خطرات نمی دید. ولی با رشد فکری جوامع بشری و درک علل وقوع حوادث، درصدد برآمد تا راه های مقابله وکاهش خطرات را بیابد. با وجود این تلاشها بر مبنای آمار واطلاعات موجود در دهه­های اخیر روند تلفات جانی و خسارات ناشی از مخاطرات محیطی در مقیاسی جهانی رو به افزایش است.لذا نگارنده در نظر دارد تا با بررسی ژئومورفولوژیکی حوضه آبخیز گشت رودخان مخاطرات طبیعی حوضه را شناسایی و نسبت به مهارر و یا کنترل این مخاطرات ارائه راهکار نماید. براین اساس این پایان نامه به پنج فصل زیر تقسیم می شود:

فصل اول : کلیات تحقیق

فصل دوم :مبانی نظری تحقیق

فصل سوم : مواد و روش

فصل چهارم: یافته های تحقیق

فصل پنجم: نتیجه گیری، پاسخ به فرضیه و پیشنهادات ودر نهایت منابع و مآخذ می باشد.

 
1-1 بیان مسئله

   با توجه به وسعت دامنه مسائل مورد بحث در ژئوموفولوژی در قلمروهای آثار دینامیک درونی و بیرونی، تحقیقات در این زمینه، بسیار متنوع باشد. از طرف دیگر چون عوامل موثر در تغییر چهره ناهمواری‎ها، همیشه به صورت مشترک عمل می کنند؛ بنابراین یکی از مسائل مهم در کار تحقیقات شناسایی سهم هر عامل در ایجاد این تغییر شکل ها می باشد از طرف دیگر مسئله دخالت زمان در تحول ناهمواری ها، از اهمیت قابل توجهی برخوردار است و این مسئله به نوبه خود بر تعداد تحقیقات ژئوموفولوژی می افزاید (مقیمی و محمودی ،1383،ص45).

اصولا ماهیت و پیدایش یک حوضه آبخیز تابع شرایط محیطی و موقعیت جغرافیایی است زیرا عوارض و پدیده های طبیعی در پراکندگی، حوضه نفوذ، توسعه بستر فیزیکی و سایر عوامل ژئومورفولوژیکی اثرات مهمی دارد. ویژگی‌های ژئومورفولوژیکی هر حوضه آبخیز ارتباط مستقیمی با عوامل محیطی شامل فاکتورهای طبیعی (زمین شناسی، اقلیم، توپوگرافی، ژئومورفولوژی، پوشش گیاهی) و همچنین فاکتورهایی که در نتیجه دخالت و تاثیر نامتعارف انسان بوجود می‌آید، داشته و معمولاً بازتاب فرایندهای ژئومورفولوژیکی تبعات و مشکلات متعددی بروز می‌دهدکه در اثر بی مبالاتی و سهل انگاری ممکن است منجر به بروز خسارات جبران ناپذیری بر پیکره حوضه آبخیز گردد.از اینرو به منظور بررسی ژئومورفولوژیکی حوضه آبخیز باید شرایط محیط طبیعی و هیدرولوژی آن کاملا آنالیز گردیده و ارتباط و تاثیرات متقابل این پدیده ها بر یکدیگر مورد مطالعه قرار گیرد. امروزه یکی از عوامل مهم در بروز خسارت‎های ناشی از مخاطرات محیطی عدم شناخت کامل و علمی در مناطق مختلف است. حوضه های آبریز ایران بویژه در حوضه های آبریز دریای خزر بدلیل تغییر کاربری و تخریب جنگل خطرات فراوان به ویژه سیل، فرسایش و لغزش می باشد. لذا مطالعات بنیادین درحوضه های آبریز امری ضروری است که می‎تواند باعث کاهش عوارض ناشی از مخاطرات محیطی گردد.حوضه گشت رودخان فومن یکی از حوضه‎هایی است که درسالهای اخیر بدلیل تغییر کاربری بدلیل کارهای عمرانی و تخریب جنگل درآن انواع فرسایش درحوضه افزایش یافته و باخود مخاطرات مختلفی را به همراه دارد، لذا این تحقیق در نظر دارد تا با مطالعه و بررسی ژئومورفولوژیکی حوضه آبخیز گشت رود خان فومن مهم ترین عوامل ایجاد مخاطرات محیطی در حوضه را شناسایی و مورد بررسی قرارداده و میزان تاثیر این مخاطرات را در پایداری و ناپایداری پهنه های موجود در سطح حوضه طبقه بندی نماید.

1-2 سوال تحقیق

کدام عامل و یا عوامل ژئومورفولوژیکی بر مخاطرات محیطی حوضه آبخیز گشت رودخان بیشترین تاثیر را دارد؟

1-3 اهداف تحقیق

بررسی ژئومورفولوژیکی حوضه آبخیز گشت رودخان با تاکید بر مخاطرات محیطی

شناخت فاکتورهای ژئومورفولوژی موثر بر مخاطرات محیطی حوضۀ آبریز گشت رودخان جهت ارائه راهکارهای مناسب در کاهش این مخاطرات.

شناخت عوامل ژئومورفولوژی که باعث استقرار و شکل گیری حوضه آبخیز گشت رودخان شده است.

1-4 فرضیه تحقیق

– مخاطرات طبیعی (سیل، زلزله، رانش زمین، لغزش و…) در ساختار کنونی حوضه گشت رودخان نقش دارد.

1-5 روش تحقیق

نوع روش تحقیق توصیفی – تحلیلی با رویکرد کاربردی است که با توجه به پدیده‌ها و روابط بین متغیرها و مبتنی بر اصول، قوانین و مشاهدات میدانی می باشد.

1-6 روش گردآوری اطلاعات

روش گردآوری اطلاعات در مراحل مختلف شامل: روش کتابخانه ای، اسنادی و در طی یک دوره کوتاه جهت بررسی ژئوموفولوژیکی حوضه و شناسایی مخاطرات طبیعی به صورت میدانی می باشد.

1-7 ابزار گردآوری اطلاعات

ابزار مورد استفاده در این تحقیق عبارتند از: تهیه فیش جهت مطالعات کتابخانه ای،‌ جمع آوری آمارهای لازم و معرفی ایستگاه های هواشناسی و هیدرومتری، نقشه های مبنا جهت نقشه های موضوعی مورد نیاز، کامپیوتر و استفاده از نرم افزارهای جغرافیایی،‌ اتوکد،‌ اکسل می باشد.

1-8 روش تجزیه و تحلیل اطلاعات

جهت تجزیه و تحلیل اطلاعات درتحقیق مورد نظر ابتدا داده های خام را از سازمان های مرتبط دریافت نموده و سپس با بهره گرفتن از نرم افزارهای آماری دسته بندی کرده و پس از آن با بهره گرفتن از داده های طبقه بندی شده به تجزیه و تحلیل هر یک با بهره گرفتن از جدول و نمودار و نقشه پرداخته می گردد.

• داده های اقلیمی حوضه را از سازمان هواشناسی استان گیلان و سازمان آب منطقه ای دریافت نموده و پس از طبقه بندی نسبت به گرفتن میانگین اعداد اقدام نموده و سپس جهت بررسی اقلیم حوضه و روش های مورد بررسی در بخش اقلیم از این داده های میانگین گرفته بصورت سالانه، ماهیانه، و فصلی استفاده شده است.
• داده های هیدرومتری حوضه را از سازمان آب منطقه ای دریافت نموده و جهت بررسی در بخش هیدرولوژی حوضه مورد استفاده قرار داده است این داده ها نیز مانند داده های اقلیمی خام بوده و نسبت به میانگین گیری آنها اقدام لازم انجام شده است.
• جهت بررسی فیزیوگرافی حوضه از نقشه های توپوگرافی فومن و شولم تهیه شده از سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح استفاده شده است
• در این بررسی از نقشه های زمین شناسی، کاربری و پوشش اراضی و غیره استفاده شده است.

1-9 سوابق تحقیق

سازمان ملل دهه 1990 را دهه بین المللی کاهش اثرات بلایای طبیعی نام گذاری کرده است و بر اساس این قطعنامه کشورها کمیته ای را برای کاهش اثرات بلایای طبیعی تشکیل داده­اند. در کشور کمیته ای به ریاست وزیر کشور به موجب ماده مصوبه مجلس شورای اسلامی – نهم مرداد سال 1370 هـ.ش تشکیل گردید و این کمیته جهت انجام مطالعات و تحقیقات دامنه دار بر روی بلایای طبیعی کشور تاریخچه آنها پیش آگاهی و همچنین برای اعلام اضطرار و نحوه مقابله با جبران خسارتها کمیته فرعی و تخصص به تعداد مورد نیاز را تشکیل داده است.

در این زمینه مطالعات متعددی بصورت کتاب، مقاله و پایان نامه و. .. انجام شده که به شرح زیر می باشد.

شرکت تحقیقات آب و آبخیز داری، 1377، در طرح جامع مهار سیلاب استان گیلان به تعیین و تفکیک حوضه‎های مختلف استان گیلان اقدام نموده و فاکتورهای مهم اقلیمی، هیدرولوژی، زمین شناسی، خاکشناسی و…. را مورد بررسی قرار دادند و نتایج حاصله را در گزارشهای متعددی ارائه دادند و نقش این عوامل را در سیلاب و پدیده های اجتماعی– اقتصادی بررسی کردند.

اسمیت، کیت، مخاطرات محیطی، 1382، ترجمه مقیمی و گودرزی نژاد می گوید مخاطرات اعم از انسانی یا طبیعی ممکن است در یک فرایند زمانی منظم (پی در پی) یا نامنظم (گسیخته) روی دهد. که مقابله با مخاطرات منظم آسان است ولی مهم اینست که چگونه می توان با مخاطرات نامنظم مقابله کرد.

خالدی، 1380، بلایای طبیعی، به این نتجه رسیده که فعالیت های انسانی مانند یک نیروی مهم در سطح کره زمین مطرح است، جمعیت انسانی با دگرگون کردن الگوهای مصرف انرژی ،به نابودی جنگل ها، فرسایش خاک، مصرف آب و تغییر کیفیت آن، نهشته­های اسیدی و. .. تغییرات آب و هوای کره زمین تمایل دارد چون انسان همواره به منابع طبیعی و توسعه نیاز دارد. لذا این گونه فعالیت ها مقدار زیادی انرژی در سطوح کره زمین مصرف کرده و در نتیجه موجب تخریب محیط زیست می شود نامبرده در این کتاب مقدماتی در زمینه بلایای طبیعی در دو بعد انسانی و طبیعی پرداخته است.

جهاد کشاورزی، 1381، نیز سیلخیزی غرب استان گیلان را مورد تحقیق قرار داده و به تجزیه و تحلیل آمارهای بارندگی و حداکثرهای 24 و 48 ساعته بارندگی، درجه حرارت و تبخیر پرداخته و با تفکیک پوششهای گیاهی و مرتعی و کشاورزی و مسکونی به بررسی تغییرات سرعت نفوذ در هر یک از واحدهای اراضی پرداخته و به تعیین تفکیک گروهای هیدرولوژیکی خاک اقدام نموده و مساحتی را که دارای پتانسیل سیلخیزی بالاتر از آستانه خسارت می باشند، تعیین نمودند.

رمضانی و عبدالهی، 1382، در بررسی بارش – رواناب حوضه آبریز شهرک ماسوله گیلان می گویند که با افزایش بارندگی در حوضه شهرک ماسوله و از طرف دیگر تخریب پوشش گیاهی حوضه شامل جنگلها و مراتع به سیلاب منطقه را تهدید می کند.

شناخت عوامل ژئومورفولوژی که باعث استقرار و شکل گیری حوضه آبخیز گشت رودخان شده است.

1-4 فرضیه تحقیق

– مخاطرات طبیعی (سیل، زلزله، رانش زمین، لغزش و…) در ساختار کنونی حوضه گشت رودخان نقش دارد.

1-5 روش تحقیق

نوع روش تحقیق توصیفی – تحلیلی با رویکرد کاربردی است که با توجه به پدیده‌ها و روابط بین متغیرها و مبتنی بر اصول، قوانین و مشاهدات میدانی می باشد.

1-6 روش گردآوری اطلاعات

روش گردآوری اطلاعات در مراحل مختلف شامل: روش کتابخانه ای، اسنادی و در طی یک دوره کوتاه جهت بررسی ژئوموفولوژیکی حوضه و شناسایی مخاطرات طبیعی به صورت میدانی می باشد.

1-7 ابزار گردآوری اطلاعات

ابزار مورد استفاده در این تحقیق عبارتند از: تهیه فیش جهت مطالعات کتابخانه ای،‌ جمع آوری آمارهای لازم و معرفی ایستگاه های هواشناسی و هیدرومتری، نقشه های مبنا جهت نقشه های موضوعی مورد نیاز، کامپیوتر و استفاده از نرم افزارهای جغرافیایی،‌ اتوکد،‌ اکسل می باشد.

1-8 روش تجزیه و تحلیل اطلاعات

جهت تجزیه و تحلیل اطلاعات درتحقیق مورد نظر ابتدا داده های خام را از سازمان های مرتبط دریافت نموده و سپس با بهره گرفتن از نرم افزارهای آماری دسته بندی کرده و پس از آن با بهره گرفتن از داده های طبقه بندی شده به تجزیه و تحلیل هر یک با بهره گرفتن از جدول و نمودار و نقشه پرداخته می گردد.

• داده های اقلیمی حوضه را از سازمان هواشناسی استان گیلان و سازمان آب منطقه ای دریافت نموده و پس از طبقه بندی نسبت به گرفتن میانگین اعداد اقدام نموده و سپس جهت بررسی اقلیم حوضه و روش های مورد بررسی در بخش اقلیم از این داده های میانگین گرفته بصورت سالانه، ماهیانه، و فصلی استفاده شده است.
• داده های هیدرومتری حوضه را از سازمان آب منطقه ای دریافت نموده و جهت بررسی در بخش هیدرولوژی حوضه مورد استفاده قرار داده است این داده ها نیز مانند داده های اقلیمی خام بوده و نسبت به میانگین گیری آنها اقدام لازم انجام شده است.
• جهت بررسی فیزیوگرافی حوضه از نقشه های توپوگرافی فومن و شولم تهیه شده از سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح استفاده شده است
• در این بررسی از نقشه های زمین شناسی، کاربری و پوشش اراضی و غیره استفاده شده است.

1-9 سوابق تحقیق

سازمان ملل دهه 1990 را دهه بین المللی کاهش اثرات بلایای طبیعی نام گذاری کرده است و بر اساس این قطعنامه کشورها کمیته ای را برای کاهش اثرات بلایای طبیعی تشکیل داده­اند. در کشور کمیته ای به ریاست وزیر کشور به موجب ماده مصوبه مجلس شورای اسلامی – نهم مرداد سال 1370 هـ.ش تشکیل گردید و این کمیته جهت انجام مطالعات و تحقیقات دامنه دار بر روی بلایای طبیعی کشور تاریخچه آنها پیش آگاهی و همچنین برای اعلام اضطرار و نحوه مقابله با جبران خسارتها کمیته فرعی و تخصص به تعداد مورد نیاز را تشکیل داده است.

در این زمینه مطالعات متعددی بصورت کتاب، مقاله و پایان نامه و. .. انجام شده که به شرح زیر می باشد.

شرکت تحقیقات آب و آبخیز داری، 1377، در طرح جامع مهار سیلاب استان گیلان به تعیین و تفکیک حوضه‎های مختلف استان گیلان اقدام نموده و فاکتورهای مهم اقلیمی، هیدرولوژی، زمین شناسی، خاکشناسی و…. را مورد بررسی قرار دادند و نتایج حاصله را در گزارشهای متعددی ارائه دادند و نقش این عوامل را در سیلاب و پدیده های اجتماعی– اقتصادی بررسی کردند.

اسمیت، کیت، مخاطرات محیطی، 1382، ترجمه مقیمی و گودرزی نژاد می گوید مخاطرات اعم از انسانی یا طبیعی ممکن است در یک فرایند زمانی منظم (پی در پی) یا نامنظم (گسیخته) روی دهد. که مقابله با مخاطرات منظم آسان است ولی مهم اینست که چگونه می توان با مخاطرات نامنظم مقابله کرد.

خالدی، 1380، بلایای طبیعی، به این نتجه رسیده که فعالیت های انسانی مانند یک نیروی مهم در سطح کره زمین مطرح است، جمعیت انسانی با دگرگون کردن الگوهای مصرف انرژی ،به نابودی جنگل ها، فرسایش خاک، مصرف آب و تغییر کیفیت آن، نهشته­های اسیدی و. .. تغییرات آب و هوای کره زمین تمایل دارد چون انسان همواره به منابع طبیعی و توسعه نیاز دارد. لذا این گونه فعالیت ها مقدار زیادی انرژی در سطوح کره زمین مصرف کرده و در نتیجه موجب تخریب محیط زیست می شود نامبرده در این کتاب مقدماتی در زمینه بلایای طبیعی در دو بعد انسانی و طبیعی پرداخته است.

جهاد کشاورزی، 1381، نیز سیلخیزی غرب استان گیلان را مورد تحقیق قرار داده و به تجزیه و تحلیل آمارهای بارندگی و حداکثرهای 24 و 48 ساعته بارندگی، درجه حرارت و تبخیر پرداخته و با تفکیک پوششهای گیاهی و مرتعی و کشاورزی و مسکونی به بررسی تغییرات سرعت نفوذ در هر یک از واحدهای اراضی پرداخته و به تعیین تفکیک گروهای هیدرولوژیکی خاک اقدام نموده و مساحتی را که دارای پتانسیل سیلخیزی بالاتر از آستانه خسارت می باشند، تعیین نمودند.

رمضانی و عبدالهی، 1382، در بررسی بارش – رواناب حوضه آبریز شهرک ماسوله گیلان می گویند که با افزایش بارندگی در حوضه شهرک ماسوله و از طرف دیگر تخریب پوشش گیاهی حوضه شامل جنگلها و مراتع به سیلاب منطقه را تهدید می کند.