فرسودگی یکی از مهمترین مسائل مربوط به فضای شهری می باشد که باعث بی­سامانی، عدم تعادل و ایجاد اغتشاش منظر شهری می شود . که به زدودن خاطرات جمعی و افول حیات شهری کمک می کند. بر این اساس ساماندهی بافت با ارزش و تاریخی شهر به دلیل ارزشهای نهفته در آن و توجه به بافت های فرسوده آن می تواند در ارتقا کیفی محیط و سرزندگی فضای شهری را که در گذشته داشته مجدداً احیا شود. افزایش شهرنشینی و بروز معضلات زیست محیطی در دهه های پایانی قرن بیستم، توسعه پایدار شهرها را پیشروی متخصصان و صابنظران مسائل شهری و معماری قرار داده است. با توسعه روزانه و شهری شدن زندگی بشر مفاهیم مربوط به توسعه پایدار به این حیطه وارد شده و توسعه پایدار شهر محصول نگاه های جدید به عدالت اجتماعی، فضایی و محیطی نسبت به شهر است. توسعه پایدار آن است که نیازهای انسان امروز را برآورده می کند، بدون اینکه توانایی نسلهای آینده را برای دستیابی به آرزوها و نیازهایشان از بین ببرد. باید توجه داشت که پایداری مجموعه ای از وضعیت هاست که در طول زمان دوام دارد و توسعه فرایندی است که طی آن پایداری می تواند اتفاق بیفتد. وجود رابطه و پیوند قوی میان برنامه ریزی شهری و ایجاد یک چارچوب توسعه پایدار اقتصادی – اجتماعی در این زمینه تأثیر بسیاری دارد. این تحقیق تلاش می كند با شناخت مسائل مربوطه به(بافت)فرسوده شهر اردبیل و محله بافت قدیم عالی قاپو و معرفی دقیق آن به زوایای پنهان وناشناخته آن پی ببرد. در ادامه با بهره گرفتن از تكنیک های برنامه ریزی راهبردی و اصول و کابرد اصول توسعه پایدار، به شناخت مسائل و مشكلات این بافت پرداخته و درنهایت راه حل های منطقی را مبتنی بر برنامه ریزی راهبردی و اصول توسعه پایدار برای حل این مسائل ارائه می دهد.

1-1-بیان مساله

بیش از چند دهه است كه محله های قدیمی شهری به فراموشی سپرده شدهاند. بسیاری از بافتهای سنتی كه زمانی مایه افتخار شهرها بودند بیش از پنجاه سال است كه در حال فرسایش رها شدهاند. تقریباً تمامی جمعیت این مناطق جابجا شده و میراث تاریخی، فرهنگی و اجتماعی ویژة محله های مختلف یا منقرض شده و یا در حال انقراض اند. تنها اندكی از بناها كه به سختی به روی پا ایستادهاند به یادگار مانده اند و یادآور معماری و شهرسازی گذشته اند. هرچند كه حركت هایی پراكنده در سا لهای اخیر در بهسازی و مرمت بناهای ارزنده به چشم می خورد. اما،حساسیت ها هر چه كمتر شده و هم در میان مسئولان و هم در میان مردم حدود زیادی مصونیت ذهنی ایجاد شده است. طرحهای جامع،طرحهای تفضیلی، و ضوابط منطقهای در اهداف پیش بینی شده شكست خورده اند. در مناطق مركزی و محله های قدیمی شهرها، نه تنها گذار از سنت به تجدد تحقق نیافته، بلكه با مقاومت سرسختانه این مناطق در مقابل مظاهر تجدد، عملاً هیچ گونه بهسازی و مرمتی نیز صورت نگرفته است.در نتیجه پیامدهای طراحی و، ضوابط ساختوساز به صورت مانعی بزرگ، به فرسایش روز افزون بافتهای سنتی انجامیده است(ربیع، 1382ص 102).

فقدان مدیریتی مسئول كه بتواند این بافت ها را باتغییرات سریع ساختاری و كاركردی جدید مبتنی با توسعه پایدار در شهرها هماهنگ سازد، آنها را در تنگنای عدم قابلیت و عدم انطباق با نیازهای جدید گرفتار می آورد. به همین جهت این بافت ها نه تنها جمعیت اصیل و بومی خود را از دست داده اند بلكه به دلیل عدم تمایل به

فرسودگی یکی از مهمترین مسائل مربوط به فضای شهری می باشد که باعث بی­سامانی، عدم تعادل و ایجاد اغتشاش منظر شهری می شود . که به زدودن خاطرات جمعی و افول حیات شهری کمک می کند. بر این اساس ساماندهی بافت با ارزش و تاریخی شهر به دلیل ارزشهای نهفته در آن و توجه به بافت های فرسوده آن می تواند در ارتقا کیفی محیط و سرزندگی فضای شهری را که در گذشته داشته مجدداً احیا شود. افزایش شهرنشینی و بروز معضلات زیست محیطی در دهه های پایانی قرن بیستم، توسعه پایدار شهرها را پیشروی متخصصان و صابنظران مسائل شهری و معماری قرار داده است. با توسعه روزانه و شهری شدن زندگی بشر مفاهیم مربوط به توسعه پایدار به این حیطه وارد شده و توسعه پایدار شهر محصول نگاه های جدید به عدالت اجتماعی، فضایی و محیطی نسبت به شهر است. توسعه پایدار آن است که نیازهای انسان امروز را برآورده می کند، بدون اینکه توانایی نسلهای آینده را برای دستیابی به آرزوها و نیازهایشان از بین ببرد. باید توجه داشت که پایداری مجموعه ای از وضعیت هاست که در طول زمان دوام دارد و توسعه فرایندی است که طی آن پایداری می تواند اتفاق بیفتد. وجود رابطه و پیوند قوی میان برنامه ریزی شهری و ایجاد یک چارچوب توسعه پایدار اقتصادی – اجتماعی در این زمینه تأثیر بسیاری دارد. این تحقیق تلاش می كند با شناخت مسائل مربوطه به(بافت)فرسوده شهر اردبیل و محله بافت قدیم عالی قاپو و معرفی دقیق آن به زوایای پنهان وناشناخته آن پی ببرد. در ادامه با بهره گرفتن از تكنیک های برنامه ریزی راهبردی و اصول و کابرد اصول توسعه پایدار، به شناخت مسائل و مشكلات این بافت پرداخته و درنهایت راه حل های منطقی را مبتنی بر برنامه ریزی راهبردی و اصول توسعه پایدار برای حل این مسائل ارائه می دهد.

1-1-بیان مساله

بیش از چند دهه است كه محله های قدیمی شهری به فراموشی سپرده شدهاند. بسیاری از بافتهای سنتی كه زمانی مایه افتخار شهرها بودند بیش از پنجاه سال است كه در حال فرسایش رها شدهاند. تقریباً تمامی جمعیت این مناطق جابجا شده و میراث تاریخی، فرهنگی و اجتماعی ویژة محله های مختلف یا منقرض شده و یا در حال انقراض اند. تنها اندكی از بناها كه به سختی به روی پا ایستادهاند به یادگار مانده اند و یادآور معماری و شهرسازی گذشته اند. هرچند كه حركت هایی پراكنده در سا لهای اخیر در بهسازی و مرمت بناهای ارزنده به چشم می خورد. اما،حساسیت ها هر چه كمتر شده و هم در میان مسئولان و هم در میان مردم حدود زیادی مصونیت ذهنی ایجاد شده است. طرحهای جامع،طرحهای تفضیلی، و ضوابط منطقهای در اهداف پیش بینی شده شكست خورده اند. در مناطق مركزی و محله های قدیمی شهرها، نه تنها گذار از سنت به تجدد تحقق نیافته، بلكه با مقاومت سرسختانه این مناطق در مقابل مظاهر تجدد، عملاً هیچ گونه بهسازی و مرمتی نیز صورت نگرفته است.در نتیجه پیامدهای طراحی و، ضوابط ساختوساز به صورت مانعی بزرگ، به فرسایش روز افزون بافتهای سنتی انجامیده است(ربیع، 1382ص 102).

فقدان مدیریتی مسئول كه بتواند این بافت ها را باتغییرات سریع ساختاری و كاركردی جدید مبتنی با توسعه پایدار در شهرها هماهنگ سازد، آنها را در تنگنای عدم قابلیت و عدم انطباق با نیازهای جدید گرفتار می آورد. به همین جهت این بافت ها نه تنها جمعیت اصیل و بومی خود را از دست داده اند بلكه به دلیل عدم تمایل به سرمایه گذاری در راستای بهسازی و نوسازی آنها، زمینه را جهت استقرار مهاجرین(بویژه مهاجرین روستایی)و اقشاركم درآمدی كه ناگزیر به سكونت در ارزانترین محلات شهری می باشند فراهم آورده است(رهبان، 1388،ص 4).امروزه بافت فرسوده شهری در اكثر شهرهای جهان و ایران به یكی از چالش های جدی در برنامه ریزی و مدیریت شهری تبدیل شده اند كه سالانه هزینه زیادی را به شهرداری ها تحمیل می نماید. اكثر شهرهای قدیمی ایران از جمله شهر اردبیل دارای بخشهای فرسوده ای هستند كه نیازمند نوسازی و بهسازی جهت كارآمد شدن می باشند.

 1-2- سوالات اصلی پژوهش

مشكلات اصلی بافت فرسوده شهری محله عالی قاپوی اردبیل چیست؟

راه حل هایی برای رفع مشكل این بافت با بهره گرفتن از رویکرد اصول توسعه پایدار برای ساماندهی بافت های فرسوده وجود دارد؟

1-3- اهمیت و ضرورت پژوهش

بافت های فرسوده به علت گذشت زمان و عدم سرمایه گذاری لازم در نگهداری و از آنها با ویژگی های خاصی مواجه هستند كه شامل موارد ذیل می باشد. عدم دسترسی به درون بافت، فقدان تاسیسات زیر بنایی مناسب، مشكلات زیست محیطی و بالا بودن حجم آلودگی،كمبود امكانات گذران اوقات فراغت، فقر و محرومیت، آسیب پذیری در برابر زلزله، سرانه كم خدمات، جمعیت زیاد(تراكم بالای جمعیت)،تراكم ساختمانی كم دوام، ناامنی و معضلات اجتماعی (عندلیب، 1385،ص 2 ). مراداز فرسودگی، ناكارآمدی و كاهش كارایی یک بافت نسبت به كارامدی سایر بافتهای شهری است(رییع،1383،ص 8). این بافت ها، به معضلی برای تصمیم گیران، مدیران و مردم شهرهای تاریخی بدل شده است. در این بافت ها،ارزش های نهفته فرهنگی و مدنی كشور، در تگنای عدم قابلیت بافت برای انطباق با نیازهای زندگی جدید قرارگرفته است(ربیع، 1383،ص 21 ).در اردیبهشت ماه سال 1385،شورایعالی شهرسازی برای شناسایی این محدوده ها سه شاخص با مفاهیم زیر تعریف كرد. ریزدانگی: بلوكهای شهری كه بیش از 50 درصد قطعات آنها مساحتی زیر200 متر داشته باشند. نفوذناپذیری: بلوكهای شهری كه بیش از 50 درصد معابر آنها عرض كمتر از ششمتر را داشته باشند.ناپایداری: بلوكهای شهری كه بیش از 50 درصد ابنیه آنها فاقد سیستم سازه ایمی باشند(حناچی، 1382، ص 151). با بررسی بافت فرسوده و مسئله دار شهری و وجود اشتراك و افتراق آنها از یكدیگر چهار گونه مختلف از این نوع بافت ها با ماهیت كاملا متفاوت قابل تشخیص می باشد. 1- بافت قدیمی فرسوده(ارزشمند و فاقد ارزش) 2-بافت میانی فرسوده 3-بافت جدید فرسوده 4-بافت روستایی و حاشیه ای فرسوده.

بافت فرسوده محله ی عالی قاپوی اردبیل نیز همچون سایر بافت های فرسوده موجود در کشورمان از ویژگی های ذکر شده برای بافت های فرسوده برخوردار است که نیازمند توجه با رویکردهای اساسی احیا و نوسازی بافت های فروسوده می باشد. یکی از این رویکردهای اساسی و منطقی در این زمینه توجه به رویکرد توسعه پایدار برای بهسازی و نوسازی این بافت هاست، که در این زمینه توجه به رویکردهای مانند مشارکت اجتماعی ساکنان، کیفیت و محیط زندگی، استفاده از مواد و مصالح بومی برای بهسازی و احیای این بافت ها، تونمندسازی،…از اولویت و ضرورت هاست که در این تحقیق سعی گردیده است این شاخصه های مهم اصول توسعه پایدار بررسی گردد.

1-4- اهداف پژوهش

با توجه به نیازهای اساسی و ضروری در زمینه نوسازی عملكردی و فعالیتی و کالبدی در بافت فرسوده محله عالی قاپو از یک طرف و مسائل و مشكلات كالبدی، اجتماعی، اقتصادی و كیفی آن از سوی دیگر، محتوا و هدف اصلی این تحقیق شناخت و طبقه بندی معیارها و شاخص های اصول توسعه پایدار در بهسازی و نوسازی این بافت و تدوین پیشنهادهایی به منظور بهسازی این محله با بهره گرفتن از رویکرد ها و اصول توسعه پایدار در شهر است.

به منظور رسیدن به این رویكرد مشخص و كاربردی، عوامل و معیارهای توسعه پایدار، عوامل مربوط به بهسازی و احیای بافت های فرسوده همچون توجه به توانمندسازی و مشارکت اجتماعی ساکنان، استفاده از مواد و مصالح بومی، توجه به محیط و کیفیت زندگی و … را بیشتر مورد توجه قرار داده است. با توجه به عوامل و شاخص ها و مطالعات نظری می توان اهداف تحقیق را به صورت زیر تدوین كرد:

1-بررسی و شناسایی عوامل موثر بر بهسازی و احیای بافت های فرسوده شهری با توجه به رویکردهای توسعه پایدار و کاربردی کردن این عوامل و رویکردها.

2-تعیین شاخص و معیارهای رویکرد توسعه پایدار در بهسازی و احیای بافت های فرسوده در بافت فرسوده محله ی عالی قاپوی اردبیل.

3-بررسی و سنجش معیارهای کالبدی، محیطی، اجتماعی و اقتصادی در بهسازی بافت فرسوده ی محله عالی قاپوی اردبیل.

 سرمایه گذاری در راستای بهسازی و نوسازی آنها، زمینه را جهت استقرار مهاجرین(بویژه مهاجرین روستایی)و اقشاركم درآمدی كه ناگزیر به سكونت در ارزانترین محلات شهری می باشند فراهم آورده است(رهبان، 1388،ص 4).امروزه بافت فرسوده شهری در اكثر شهرهای جهان و ایران به یكی از چالش های جدی در برنامه ریزی و مدیریت شهری تبدیل شده اند كه سالانه هزینه زیادی را به شهرداری ها تحمیل می نماید. اكثر شهرهای قدیمی ایران از جمله شهر اردبیل دارای بخشهای فرسوده ای هستند كه نیازمند نوسازی و بهسازی جهت كارآمد شدن می باشند.

 1-2- سوالات اصلی پژوهش

مشكلات اصلی بافت فرسوده شهری محله عالی قاپوی اردبیل چیست؟

راه حل هایی برای رفع مشكل این بافت با بهره گرفتن از رویکرد اصول توسعه پایدار برای ساماندهی بافت های فرسوده وجود دارد؟

1-3- اهمیت و ضرورت پژوهش

بافت های فرسوده به علت گذشت زمان و عدم سرمایه گذاری لازم در نگهداری و از آنها با ویژگی های خاصی مواجه هستند كه شامل موارد ذیل می باشد. عدم دسترسی به درون بافت، فقدان تاسیسات زیر بنایی مناسب، مشكلات زیست محیطی و بالا بودن حجم آلودگی،كمبود امكانات گذران اوقات فراغت، فقر و محرومیت، آسیب پذیری در برابر زلزله، سرانه كم خدمات، جمعیت زیاد(تراكم بالای جمعیت)،تراكم ساختمانی كم دوام، ناامنی و معضلات اجتماعی (عندلیب، 1385،ص 2 ). مراداز فرسودگی، ناكارآمدی و كاهش كارایی یک بافت نسبت به كارامدی سایر بافتهای شهری است(رییع،1383،ص 8). این بافت ها، به معضلی برای تصمیم گیران، مدیران و مردم شهرهای تاریخی بدل شده است. در این بافت ها،ارزش های نهفته فرهنگی و مدنی كشور، در تگنای عدم قابلیت بافت برای انطباق با نیازهای زندگی جدید قرارگرفته است(ربیع، 1383،ص 21 ).در اردیبهشت ماه سال 1385،شورایعالی شهرسازی برای شناسایی این محدوده ها سه شاخص با مفاهیم زیر تعریف كرد. ریزدانگی: بلوكهای شهری كه بیش از 50 درصد قطعات آنها مساحتی زیر200 متر داشته باشند. نفوذناپذیری: بلوكهای شهری كه بیش از 50 درصد معابر آنها عرض كمتر از ششمتر را داشته باشند.ناپایداری: بلوكهای شهری كه بیش از 50 درصد ابنیه آنها فاقد سیستم سازه ایمی باشند(حناچی، 1382، ص 151). با بررسی بافت فرسوده و مسئله دار شهری و وجود اشتراك و افتراق آنها از یكدیگر چهار گونه مختلف از این نوع بافت ها با ماهیت كاملا متفاوت قابل تشخیص می باشد. 1- بافت قدیمی فرسوده(ارزشمند و فاقد ارزش) 2-بافت میانی فرسوده 3-بافت جدید فرسوده 4-بافت روستایی و حاشیه ای فرسوده.

بافت فرسوده محله ی عالی قاپوی اردبیل نیز همچون سایر بافت های فرسوده موجود در کشورمان از ویژگی های ذکر شده برای بافت های فرسوده برخوردار است که نیازمند توجه با رویکردهای اساسی احیا و نوسازی بافت های فروسوده می باشد. یکی از این رویکردهای اساسی و منطقی در این زمینه توجه به رویکرد توسعه پایدار برای بهسازی و نوسازی این بافت هاست، که در این زمینه توجه به رویکردهای مانند مشارکت اجتماعی ساکنان، کیفیت و محیط زندگی، استفاده از مواد و مصالح بومی برای بهسازی و احیای این بافت ها، تونمندسازی،…از اولویت و ضرورت هاست که در این تحقیق سعی گردیده است این شاخصه های مهم اصول توسعه پایدار بررسی گردد.

1-4- اهداف پژوهش

با توجه به نیازهای اساسی و ضروری در زمینه نوسازی عملكردی و فعالیتی و کالبدی در بافت فرسوده محله عالی قاپو از یک طرف و مسائل و مشكلات كالبدی، اجتماعی، اقتصادی و كیفی آن از سوی دیگر، محتوا و هدف اصلی این تحقیق شناخت و طبقه بندی معیارها و شاخص های اصول توسعه پایدار در بهسازی و نوسازی این بافت و تدوین پیشنهادهایی به منظور بهسازی این محله با بهره گرفتن از رویکرد ها و اصول توسعه پایدار در شهر است.

به منظور رسیدن به این رویكرد مشخص و كاربردی، عوامل و معیارهای توسعه پایدار، عوامل مربوط به بهسازی و احیای بافت های فرسوده همچون توجه به توانمندسازی و مشارکت اجتماعی ساکنان، استفاده از مواد و مصالح بومی، توجه به محیط و کیفیت زندگی و … را بیشتر مورد توجه قرار داده است. با توجه به عوامل و شاخص ها و مطالعات نظری می توان اهداف تحقیق را به صورت زیر تدوین كرد:

1-بررسی و شناسایی عوامل موثر بر بهسازی و احیای بافت های فرسوده شهری با توجه به رویکردهای توسعه پایدار و کاربردی کردن این عوامل و رویکردها.

2-تعیین شاخص و معیارهای رویکرد توسعه پایدار در بهسازی و احیای بافت های فرسوده در بافت فرسوده محله ی عالی قاپوی اردبیل.

3-بررسی و سنجش معیارهای کالبدی، محیطی، اجتماعی و اقتصادی در بهسازی بافت فرسوده ی محله عالی قاپوی اردبیل.