انقلاب اجتماعی ارتباطات علاوه بر افزایش رسانه های ارتباط جمعی و فناوری های نوین ارتباطی، دگرگونی فرهنگ، اعتقادات و رفتارهای اجتماعی را نیز به ارمغان داشته است و بیش از پیش ارتباطاتِ انسانی و اجتماعی را متکی به فضای مجازی کرده است. رسانه های ارتباط جمعی نقش بسیار موثری در شکل گیری هویت افراد جامعه ایفا می کنند. یکی از مهمترین این فناوری های نوین ارتباطی شبکه های اجتماعی مجازی است. شبکه های اجتماعی، امروزه به یکی از ارکان جدایی ناپذیر زندگی ما، حداقل در بعد مجازی آن تبدیل شده است و تصور دنیای وب بدون حضور پررنگ این پدیده همه گیر، تقریبا غیر ممکن است. بسیاری از کاربران اینترنت، بیشتر فعالیت های خود از جمله مرور اخبار، دریافت اطلاعات و پرداختن به سرگرمی ها را از طریق شبکه های اجتماعی انجام می دهند و اینترنت برای آنها، معادلی بجز شبکه های اجتماعی ندارد.
با رشد استفاده از ابزارهای ارتباط جمعی در ایران، نگرانی هایی در مورد فضای نسبتا باز حاکم بر آنها و تقابل احتمالی این فضا با بنیانهای و مولفه های سازنده هویت فرهنگی مطرح می شود. شبکه های اجتماعی هم مثل سایر فناوری های وارداتی دیگر هنجارها و ناهنجاری های خاص خود را دارند شبکه های اجتماعی مجازی و شکل گیری روابط فرهنگی و اجتماعی در قالب آن ، در عین حال که ابزار مفیدی برای كسب و تبادل اطلاعات و نیز فضای برای بروز و نشان دادن هویت فرهنگی اعضای آن است می‌توانند مخرب نیز باشند؛ به بیان دیگر، شبکه های اجتماعی ابزار قدرتمندی است که هم می‌تواند باعث فساد و عدم پایبندی به ارزشها و هنجارهای جامعه گردد و هم ابزار آموزش، تعلیم و رشد علمی، فرهنگی و اجتماعیِ دانشجویان را فراهم آورد. با توجه به استقبال گسترده کاربران اینترنتی به ویژه دانشجویان از شبکه های اجتماعی، بررسی مسائل پیرامون این شبکه ها و نیز برنامه ریزی برای بهره برداری از امکانات شبکه های اجتماعی ضروری می باشد. از این رو در پژوهش حاضر سعی شده است به بررسی وضعیت پایبندی به هویت فرهنگی اعضای شبکه اجتماعی فیس بوک با مطالعه موردی دانشجویان مقطع کارشناسی رشته های علوم انسانی دانشگاه تهران در قالب پنج بخش پرداخته شود.
 

• بیان مسئله:

هویت از جمله مفاهیمی است که دانشمندان زیادی از علوم سیاسی، فلسفه، جامعه شناسی و روانشناسی به ذکر تعاریف گسترده و متنوعی از آن پرداخته اند؛ تعاریف ارائه شده از سوی دانشمندان رشته های مختلف را می توان در دو دسته جای داد: نخست آن دسته از اندیشمندانی که هویت را پدیده ای سیال و نسبی دانسته و دیگر آن اندیشمندانی که هویت را ثابت دانسته اند. در جوامع سنتی، هویت بیشتر متاثر از عوامل انتسابی، از پیش مشخص شده و ثابت است، انسانها شبیه به یکدیگرند و انسجام بیشتری در ابعاد مختلف هویت وجود دارد. اما در جوامع مدرن منابع هویت یابی متعدد و بیشتر اکتسابی است، زیرا انسانها در گروه ها و قشرهای اجتماعی متعددی عضو هستند.
در مورد بحث نسبی بودن هویت، یکی از متفکرانی که کار شایسته ای کرده و توانسته است تا حدی این بحثها را در حوزه فکر اسلامی مطرح کند، توشیهیکو ایزوتسو است او در تعریف هویت می گوید: هویت نسبتی است که انسان بین شبکه معنای ذهن خود و شبکه روابط اجتماعی برقرار می کند و براین عقیده است که هویت هیچگاه امر ثابتی نیست و به لحاظ مکانی و زمانی سیلان دارد.
مطابق فرهنگ عامه(مردم شناختی) در جوامع سنتی، هویت هر شخص مقوله ای ثابت، از پیش تعیین شده و عاری از تناقض فرض می شد. هویت در این جوامع مبین تجلی و تحقق کار ویژه ها و نقش های اجتماعی- فرهنگی از پیش تعیین شده ای بود و تبلور آرمان ها، خواست ها، انگیزه ها و اهداف نظام سنتی متشکل از اسطوره های بود که جهت گیری ها و ضمانت های دینی لازم را برای جایگاه فرد در جهان فراهم می کرد.
از جمله اندیشمندانی که هویت را برحسب مراحل گذار تاریخی به سه دوره هویت پیش مدرن، مدرن و پست مدرن تقسیم بندی کرده است می توان به داگلاس کلنر(1996) اشاره کرد که او هویت را در مرحله اول یعنی هویت پیش مدرن دارای جوهری ثابت و ایستا دانسته که هیچ عامل اجتماعی، فرهنگی و… در آن تاثیری نخواهد داشت؛ در مرحله دوم یعنی هویت مدرن او شکل گیری هویت را در رابطه با دیگران و در اثر تعامل میان خود و جامعه می داند و معنا ساز بودن هویت را دلیل برساختگی بودن آن می داند که ساخته شرایط اجتماعی انسانهاست و در نهایت به هویت پست مدرن اشاره می کند که در پست مدرنیسم بر هویت غیرذاتی، تاریخی و سیال انسان و پراکندگی و تجزیه فرد تاکید می شود.
هویت در رویکرد مدرن؛ به وسیله عوامل از قبل موجود، طبیعی، روانی واجتماعی صورت می گیرد و در این رویکرد بر دو دسته از نظریات تاکید می شود: اول نظریه های جامعه شناسانی که در آنها هویت، ساخته و پرداخته زمان و مکان است مانند دیدگاه های تعامل گرایان نمادین وآنتونی گیدنز و دوم نظریه های شناخت اجتماعی(روانشناسان اجتماعی) با تاکید بر فرایندهای روانی. در رویکرد پسامدرن بر این باورند که شکل گیری و تعریف هویت به دور از دخالت هرگونه عامل از قبل موجود صورت گیرد؛ نظریه گفتمانی که عمدتا متاثر از ادبیات، زبان شناسی و معناشناسی است در این رویکرد قرار می گیرد.
هویت دارای ابعادگوناگونی چون هویت تاریخی، سیاسی، ملی، اجتماعی، قومی، دینی، خودی و فرهنگی است. هویت فرهنگی احساس تعلق و همبستگی به جامعه و فرهنگ آن است و نیز بخشی از مفهوم خود است که از دانش و احساس درباره ی تعلق فرد به گروه خاص فرهنگی است و آن درایتی از خویشتن است که مشتق ازعضویت (چه رسمی و چه غیررسمی) در یک گروه اجتماعی بر مبنای انتقال و پرورش دانش، باورها، ارزش ها، نگرش ها، سنت ها و شیوه های زندگی معین مشترکی بین اعضاست، به گونه ای که در رفتار اعضاء تأثیر می گذارد و در مقابل هنجارها و ارزشهای جامعه، احساس تعهد و تکلیف کند و در امور مختلف آن مشارکت جوید، انتظارات جامعه را از خود پاسخ دهد و در مواقع بحرانی سرنوشت جامعه و غلبه بر بحران برای او مهم باشد (هال و همکاران، 1996).
هویت فرهنگی حاکی از موجودیت معنوی جامعه و پویایی آن است و بی هویتی، ایستایی جامعه است، هر جامعه ای معمولا در همه جا و همه وقت بر اصالت فرهنگی خود تأکید می کند و می کوشد که با قدرت و غرور مشخصه های این هویت را زنده نگه دارد و از آن دفاع کند. از مهمترین مولفه های هویت فرهنگی می توان به: مذهب، زبان، ارزش های فرهنگی، علاقه به برپایی رسوم سنتی، احساس تعلق و افتخار به میراث فرهنگی اشاره کرد.
یکی از انواع فناوریهای ارتباطی نوین شبکه های اجتماعی مجازی به خصوص شبکه اجتماعی فیس بوک است. شبکه های اجتماعی، امروزه به یکی از ارکان جدایی ناپذیر زندگی ما- حداقل در بعد مجازی آن تبدیل شده اند که دارای کارکردهای گوناگونی مثل سرگرمی، آموزشی، اطلاع رسانی، شرح حال شخصی، حفظ روابط خانوادگی و دوستانه و… و تصور دنیای وب بدون حضور پررنگ این پدیده همه گیر،تقریبا غیرممکن است. شبکه اجتماعی نوعی ساختار اجتماعی محسوب می شود که از گره های متعددی تشکیل شده که این گره ها می توانند افراد حقیقی یا سازمان ها باشند. از مهمترین شبکه های اجتماعی می توان به اورکات، مای اسپیس و فیس بوک اشاره کرد. در آماری که در اکتبر 2012 اعلام شده کاربران فیس بوک به حدود یک میلیارد نفر رسیده که به گفته نایب رییس مجلس شورای اسلامی و به رغم محدودیت های که برای دسترسی به فیس بوک بزرگترین شبکه اجتماعی موجود تحمیل می شود بیش از دو میلیون ایرانی عضو این شبکه اجتماعی هستند (شریف پور،76:1391).
فضای شبکه اجتماعی فیس بوک مشتمل بر فرهنگ و دانشی است که میان کاربران آن ایجاد می‌شود و نیز منتقل کننده میلیون ها پیام است، پیام های که بر ارزشها، نگرش ها و هویت فرهنگی کاربران آن در سطح خرد و کلان تاثیر می گذارد در این شبکه هر کاربر صفحه ای مختص خود دارد که در آن به معرفی خود پرداخته است. در واقع، این صفحه نشانگر هویت شخصی و فرهنگی اوست. این ارتباطات نه تنها روابط اجتماعی را می سازد، بلکه فضایی است که در آن روابط اجتماعی و فرهنگی رخ می‌دهد. موسیقی، زبان مشترک، ملیت مشترک، دین مشترک که همه اینها از شاخص های هویت فرهنگی هستند را در فضای مجازی دور هم جمع می کند. به نظر می رسد؛ تغییراتی که سبب بروز روابط جدید اجتماعی و فرهنگی می شود، ضمن ایجاد و حفظِ هنجار های خاص فضای مجازی ارزشها و انگیزه های مشترک و مورد توافق مردم را نیز داراست چیزی که کوین رابیز و فرانک وبستر در کتاب عصر فرهنگ فناورانه از آن بنام ((محیط معرفتی)) یاد می کند که در آن رابطه های نوین بطور مستقیم تبدیل به گرایش ها و ارزشهای اجتماعی شده است.
بنا به نظرکاستلزکه؛ شبکه ای شدن و از میان رفتن نظام های سنتی را باعث رشد بنیادگرایی می داند می توان اینگونه تفسیر کرد که با کم رنگ شدن نظارت ها و پیوستن افراد به جمع کاربران رسانه های نوین میزان آزادی بیان تا آنجا گسترش می یابد که ممکن است ساختارهای سنتی، ارزشها و هنجارها زیر سوال بروند و به نوعی با یک هویت شبکه ای(مجازی) روبرو هستیم با وجود این نظرات هویت فرهنگی در این فضا دارای چه تعریفی است، وضعیت باورها، ارزشها و اعتقادات گوناگون وقتی در این فضا که خود دستخوش تغییر است چگونه است و وقتی که کاربران با این تناقض ها و گوناگونی ارزشها و باورها روبرویند نسبت و رابطه هویت و فرهنگ در این فضا، تعریفی که این دو با هم در فضای مجازی پیدا می کنند و توجه به اینکه کاربرانی که در فیس بوک به تعامل و ارتباط می پردازند، آیا هویت فرهنگی خود را بروز می دهند یا آن را ترک می گویند و اینکه وقتی کاربر در فیس بوک قرار می گیرد با توجه به باورها و ارزشهای که دارد به تناسب فضا و فرهنگ حاکم بر فیس بوک با آن همخوان می شود، یا اینکه باورها، ارزشها و اعتقادات خود را بنا بر خاصیت، ساختار و کارکرد این فضا تغییر، نقد یا اینکه آنها دوباره برساخته و محکمتر می شود.
اما با توجه به تعاریف و نکاتی که پیشتر به آن پرداخته شد؛ آن دسته از اندیشمندانی که هویت را پدیده ای سیال و نسبی دانسته اند به این نکته نپرداخته اند که با توجه به اینکه هویت افراد از فرهنگ و همچنین هنجارها، ارزشها و باورهای افراد نیز از هویت آنها نشات می گیرد، چگونه می توان یک امر متغیر را اندازه گرفت. بنابراین تعریفی که در این پژوهش می توان به آن اتکا کرد این است که هویت فنومنی ثابت است که در گذر زمان و در بخش اجتماعی با توجه به تغییراتی که در آن رخ می دهد پدیده ای تاثیرپذیر از تغییرات اجتماعی و فناوری های نوین ارتباطی است و با توجه به نسبت میان فرهنگ و هویت، که یکی از ویژگی های فرهنگ که ثابت ولی متغیر است که منظور از این تغییرات، تغییراتی آرام و تدریجی درگذر زمان است، هویت نیز به همین ترتیب در طول زمان و با توجه به مکانهای گوناگون و به خصوص در ارتباط با فضای شبکه های اجتماعی مجازی که دارای ویژگی برتر لامکان و لازمان بودن هستند تغییر و تاثیر می پذیرد و دارای خاصیتی،انعطاف پذیر، تجمعی و به روز است. با توجه به اینکه افراد در فضای مجازی بدلیل فقدان ارتباط چهره ای می توانند بازنمایی متفاوتی از خود داشته باشند و از هویت های جعلی، بی نام و نشان و برخی دیگر از چند هویت که گاه حتی بسیار متناقض اند در یک شبکه اجتماعی استفاده کنند؛ به نظر می رسد که هویت در فضای شبکه های اجتماعی به سمت واقعی تر شدن پیش می رود و دلیل این ادعا این است که تقریبا هیچ کس مایل نیست فرد ناشناسی را درفضای فیس بوک به لیست دوستان خود اضافه کند و نیز اینکه افرادی که با هویت جعلی ورود می کنند در نهایت هویت واقعی خود را با توجه به اظهار نظرهای گوناگون در این فضا آشکار می کنند و یا اینکه امکان تشخیص هویت این افراد در طول زمان برای کاربران فراهم می شود.

• طرح و تحدید موضوع

                    با توجه به اینکه موضوع اصلی این تحقیق، بررسی وضعیت پایبندی به هویت فرهنگی اعضای شبکه اجتماعی فیس بوک است و از آنجا که علاوه بر سه عامل اصلی،

خرید فایل متن کامل این پایان نامه : 

 کمبود زمان، بودجه و منابع انسانی (پرسنل) و همچنین گستردگی جامعه آماری ( دانشجویان) و نیز دسترسی سخت به این شبکه بدلیل فیلتر بودن آن در امر پژوهش دخیل هستند، محقق را برآن داشت تا ازمیان دانشجویان کل کشور تنها به بررسی دانشجویان مقطع کارشناسی رشته های علوم انسانی دانشگاه تهران بسنده کنم. در نهایت موضوع مورد بررسی را به صورت زیر تحدید نماید:

بررسی وضعیت پایبندی به هویت فرهنگی اعضای شبکه اجتماعی فیس بوک( نمونه مورد مطالعه دانشجویان مقطع کارشناسی رشته های علوم انسانی دانشگاه تهران)

• ضرورت و اهمیت تحقیق

طرح این دغدغه ها از سوی صاحبنظران به معنی مخالفت یا انکار بنیادین شبکه های اجتماعی نبوده. اصولا امروزه سرعت تغییرات در دنیای فناوری به قدری زیاد است که ناخودآگاه همه افراد را درگیر خود می کند و پرداختن به منظور نفی یا اثبات این فناوریها نتیجه ای جز اتلاف وقت ندارد در نتیجه، سهم بشریت از این دست پدیده ها، شاید صرفا هماهنگ شدن، بهره برداری از زوایای مثبت و اجتناب از زوایای تاریک و در یک کلام، بهینه سازی است.
شبکه های اجتماعی به طور عام و فیس بوک به طور خاص، به این گروه از پدیده ها تعلق دارند و نقش ما در قبال آنها، نه نفی است ونه اثبات. بلکه باید از این پدیده تاثیرگذار در شروع هزاره سوم، به نحو مناسب استفاده کنیم. حضور و استفاده صحیح و منطقی از تمام امکانات شبکه های اجتماعی به ویژه فیس بوک می تواند تهدیدهای اجتماعی و فردی رسانه ها و شبکه های اجتماعی را به فرصت های بی بدیلی در مقیاس فردی، خانوادگی، حرفه ای و اجتماعی بدل نماید.
کارکردهای شبکه ها و رسانه های اجتماعی در هرجامعه ای متفاوت است. در ایران در حال حاضر اکثر مخاطبین شبکه های اجتماعی، جوانان بین 18تا35 سال هستند که اکثر آنها از تحصیلات عالی برخوردارند، با توجه به عضویت زیاد و روزافزون این قشر آینده ساز و نیز دانشجویان جامعه در فضای شبکه های اجتماعی و به ویژه فیس بوک و نیز با عنایت به اینکه این فضا دارای فرهنگ خاص و متنوعی است و به تبع آن نیز این فرهنگ خاص حاکم بر فضای شبکه اجتماعی فیس بوک در فرایند شکل گیری و تثبیت هویت فرهنگی جوانان در این سنین و با توجه به روند تغییرات در جامعه اثر می گذارد و دلیل انتخاب مقطع کارشناسی این است که دانشجویان در این مقطع با ذهنیتی خالی و با آلودگی ذهنی کمتر به لحاظ سنی به کاربری مشغول می شوند و با مرور زمان و کم کم الگوی ارتباطی- فرهنگی لازم را برای خود شکل می دهند و درنهایت نیز کمبود منابع مطالعاتی در این زمینه، ضرورت پژوهش درباره این موضوع را می رساند.
4-1- اهداف تحقیق
1-بررسی بازتاب هویت فرهنگی با توجه به نشانه های فرهنگی موجود در فیس بوک
2-آشنایی با تعریف ارزشها و هنجارها در فضای فیس بوک
3-آشنایی با نحوه هویت پذیری در فیس بوک
 
5-1- سوالات و فرضیات تحقیق:
1-5-1- سوالات تحقیق

• با توجه به نشانه های فرهنگی موجود در فیس بوک، هویت چگونه برای دانشجویان شکل می گیرد؟
• فضای معنایی ارزش ها و هنجارها در فیس بوک چیست؟
• فیس بوک چه تاثیری بر بروز و بر ساخته شدن هویت فرهنگی دانشجویان دارد؟
• فیس بوک چه نوع تغییراتی را برای هویت فرهنگی دانشجویان نهادی كرده است؟

 
         2-5-1- فرضیات تحقیق

• به نظر می رسد بین نشانه های فرهنگی (شکل دهنده ی هویت) موجود در فیس بوک و وضعیت تاهل پاسخگویان رابطه وجود دارد.
• به نظر می رسد بین نشانه های فرهنگی (شکل دهنده ی هویت) موجود در فیس بوک و جنسیت پاسخگویان رابطه وجود دارد.
• به نظر می رسد بین نشانه های فرهنگی (شکل دهنده ی هویت )موجود در فیس بوک و مدت زمان عضویت پاسخگویان در فیس بوک رابطه وجود دارد.
• به نظر می رسد بین برساخته شدن هویت فرهنگی دانشجویان در فیس بوک و مدت زمان عضویت ایشان در فیس بوک رابطه وجود دارد.

 
6-1- تعریف نظری برخی مفاهیم
فرهنگ: فرهنگ عبارت است از مجموعه پیچیده ای از علوم، دانش، هنر، افکار و اعتقادات، قوانین و مقررات، آداب و رسوم و سنت ها و به طور خلاصه، کلیه آموخته ها و عادت هایی که انسان در حکم مهمترین عناصر جامعه اخذ می کند.
     هویت: اسم عربی و به معنای تشخص است. همین معنا بین متكلمین مشهور است( لغتنامه دهخد ا(. هویت فرایند پاسخگویی آگاهانه هرفرد به یک دسته سوالات در مورد خودش است؛ از گذشته اش که او چه کسی است، کجا بود، چه بود، چه هست و به چه قبیله، نژاد یا ملت تعلق دارد، منشا ابتدایی و اصلی اش کجاست و در تمدن جهان چه نقشی داشته است(باوند،1377).
     هویت فرهنگی: هویت فرهنگی احساس تعلق و همبستگی به جامعه وفرهنگ آن است. به گونه ای که در رفتار اعضاء تأثیر گذارد و این رفتار درمقابل هنجارها و ارزشهای جامعه، احساس تعهد وتکلیف کند و در امور مختلف آن مشارکت جوید. انتظارات جامعه را از خود پاسخ دهد و در مواقع بحرانی سرنوشت جامعه و غلبه بر بحران برای اومهم باشد(علیخانی،201:1383).
     شبکه اجتماعی: شبکه‏های اجتماعی از گروه‏هایی عموماً فردی یا سازمانی تشکیل شده که از طریق یک یا چند نوع از وابستگی‏ها به هم متصل‏اند و در بستر یک جامعه اطلاعاتی پیچیده، کارکرد مؤثر شبکه همگرا را تصویر می‏کنند و موفقیت و محبوبیت روزافزون آنها به دلیل داشتن رنگ و بوی اجتماعی است.
     فیس‏بوك: یک سایت اجتماعی است كه توسط سازنده جوان خود مارك زاكربرگ[1] در چهارم فوریه سال 2004 راه‏اندازی شد. این سایت هم‏اكنون از نظر تعداد كاربران عضو و نیز از نظر كارشناسان در زمینه سایت‏های اجتماعی، برتر از مای اسپیس و امثال آن و در حقیقت در زمینه كاری خود، سایت شماره 1 جهان محسوب می‏شود.