این مطالعه به منظور مقایسه تأثیر پری‌بیوتیک اولئوبیوتیک و پروبیوتیک باکتوسل بر عملکرد و سیستم ایمنی جوجه­های­گوشتی 360 قطعه جوجه یک روزه از سویه راس 308 در قالب یک طرح کاملاً تصادفی و به صورت فاکتوریل (3×3 ) شامل 9 تیمار، 4 تكرار و 10 پرنده در هر تکرار انجام شد. تیمارهای آزمایشی شامل تیمار اول: شاهد، تیمار دوم: 150 میلی­گرم در کیلوگرم الئوبیوتیک، تیمار سوم: 300 میلی­گرم در کیلوگرم الئوبیوتیک، تیمار چهارم: 150 میلی­گرم در کیلوگرم باکتوسل، تیمار پنجم: 300 میلی­گرم در کیلوگرم باکتوسل، تیمار ششم: 150 میلی­گرم در کیلوگرم اولئوبیوتیک + 300 میلی­گرم در کیلوگرم باکتوسل، تیمار هفتم: 300 میلی­گرم در کیلوگرم اولئوبیوتیک + 150 میلی­گرم در کیلوگرم باکتوسل، تیمار هشتم: 150 میلی­گرم در کیلوگرم اولئوبیوتیک + 150 میلی­گرم در کیلوگرم باکتوسل، تیمار نهم: 300 میلی­گرم در کیلوگرم اولئوبیوتیک + 300 میلی­گرم در کیلوگرم باکتوسل در جیره مصرفی جوجه­های گوشتی بود. تجزیه و تحلیل داده ­ها با بهره گرفتن از نرم افزار SAS و آنالیز واریانس داده­ها با بهره گرفتن از رویه ANOVA و مقایسه میانگین­ها با بهره گرفتن از آزمون دانکن و در سطح 05/0 انجام شد. نتایج نشان داد که مصرف خوراک، افزایش وزن و ضریب تبدیل خوراک در دوره­ های مختلف پرورش تحت تأثیر تیمارهای آزمایشی قرار گرفت (05/0P<). همچنین در طی دو دوره (28 و42 روزگی) میانگین تیتر آنتی­بادی علیه گلبول قرمز گوسفند (SRBC) و ایمونوگلوبولینG وM در تیمار­های آزمایشی اختلاف معنی­داری ایجاد کرد (05/0P<). میانگین تیتر آنتی­بادی علیه ویروس واکسن نیوکاسل در مرحله اول دارای اختلاف معنی داری بود (05/0P<) اما در مرحله دوم اختلاف معنی­داری مشاهده نگردید (05/0<P). میانگین تیتر آنتی­بادی علیه ویروس واکسن برونشیت در روز 42 دارای اختلاف معنی­داری نبود (05/0<P).

واژه­ های کلیدی: الئوبیوتیک، باکتوسل، جوجه‌های گوشتی، سیستم ایمنی، عملکرد

1-1 – اهمیت پرورش طیور

امروزه یكی از بزرگترین دغدغه ها و نگرانی ها از لحاظ سیاست گذاران و برنامه ریزان، تأمین نیاز های غذایی جامعه می باشد بطوریکه در تأمین مواد غذایی نه تنها به كمیت بلكه به كیفیت آن نیز باید توجه گردد (پوررضا و همکاران، 1386).

مواد غذایی پروتئین دار در تغذیه انسان از اهمیت زیادی برخوردار می باشد و در این میان صنعت مرغداری از شرایط و جایگاه ممتازی برخوردار است. زیرا از یک سو به لحاظ اقتصادی تولید آن بسیار مقرون به صرفه است و از سوی دیگر به سرمایه قابل توجهی نیاز نداشته و در فضایی محدود امکان پذیر است. گوشت مرغ از نظر تناسب اسیدآمینه نسبت به گوشت بسیاری از حیوانات برتری داشته و سالم تر   می باشد، از لحاظ محتوای پروتئین و چربی گوشت مرغ بترتیب بیشترین و کمترین مقدار را پس از گوشت ماهی در بین انواع گوشت های مورد مصرف دارا می باشد. میزان كلسترول گوشت مرغ بسیار پایین بوده و بیماری های مشترك بین انسان و طیور در مقایسه با نشخوار كنندگان كم می باشد . میزان مصرف گوشت مرغ در كشور های مختلف متفاوت بوده و كشورهای پرو، آرژانتین و ژاپن با مصرف سرانه بیش از بیست كیلوگرم به ترتیب در رتبه های اول تا سوم قرار دارند. در این میان ایران با مصرف سرانه 12 كیلوگرم در رتبه هفتاد و هشتم جهان است (پوررضا و همکاران، 1386).

1-2- نقش تغذیه در پرورش طیور

1-3 – اهمیت مکمل ها و افزودنی ها در تغذیه و سلامت طیور

1-4- بیان مسئله

در مراکز پرورشی بزرگ طیور ، پرندگان با شرایط استرس زا ، مشکلات مربوط به بیماری و وخیم بودن شرایط زیست محیطی رو به رو هستند که این امر سبب زیان های اقتصادی زیادی به صاحبان مراکز پرورشی طیور گردیده است (لوفول کبیر،2009)[2]. با توجه به حجم وسیع سرمایه گذاری ها در این بخش و صنایعی كه در این بخش فعالیت می كنند و همچنین با اذعان به نقش و اهمیتی كه این صنعت در تغذیه بشر داشته ، طیور و پرورش آن از اهمیت ویژه ای برخوردار شده است ( لیسون و سامرز ، 2008   )[3].

در شرایط طبیعی پرورش ، فلور میکروبی دستگاه گوارش ، که در ایجاد مقاومت به عوامل بیماریزا نقش مهمی دارد از والدین و محیط به جوجه منتقل می شود . اما در سیستم صنعتی پرورش طیور ، محیط تمیز جوجه کشی و جدا سازی جوجه ها از والدین که امری اجتناب ناپذیر نیز می باشد ، تشکیل فلور میکروبی دستگاه گوارش را در جوجه ها به تاَخیر می اندازد و به همین علت جوجه ها نسبت به باکتری های بیماریزا بسیار حساس هستند (افشارمازندران و کیایی ، 1380) .

در سیستم‌های پرورشی جدید، جوجه‌های تازه از تخم درآمده تماسی با فضولات مادری نداشته و بنابراین آنتی‌ژن‌های مادری را جهت توسعه سیستم ایمنی دریافت نمی‌كنند (فولر،1989)[4]. از سویی دیگر در صنعت پرورش طیور به منظور دستیابی به میزان بالای بازده اقتصادی ، پرندگان در سیستم های پرورشی متراکم و در گله های با جمعیت بالا پرورش می یابند و در معرض عوامل استرس زای مختلفی قرار می گیرند که از جمله این عوامل می توان به حمل و نقل از کارخانه جوجه کشی به واحدهای پرورشی ، تراکم بالای جمعیت گله ، واکسیناسیون ، تغییرات درجه حرارت ، تولک بردن و عوامل دیگر اشاره نمود . این عوامل نیز موجب برهم زدن تعادل فلور روده و در نتیجه تضعیف سیستم ایمنی بدن پرنده و کاهش عملکرد رشد حیوان می گردند (فرخوی و نیک نفس،1375). در چنین شرایطی برای غلبه بر این عوامل، از مواد ضد میکروبی مانند آنتی بیوتیک ها استفاده می شود (معافی و یزدی،1378).

آنتی‌بیوتیك‌ها گروهی از محرک‌های رشد می‌باشند که برای یک بازه زمانی بخصوص تجویز می‌شوند. استفاده از این مواد به منظور کنترل بیماری‌ها و محرك رشد باعث بهبود رشد و بازدهی خوراك می‌شوند (والدروپ و همکاران،2003)[5]. مكانیسم عمل آنتی‌بیوتیك‌ها، ممانعت از استقرار و رشد برخی گونه‌های باكتریایی مضر است، چرا كه این گونه‌ها یا توكسین‌ تولید می‌كنند و یا برای مواد مغذی قابل دسترس با میزبان رقابت می‌كنند. با توجه به گسترش مصرف این مواد توسط پرورش دهندگان و متأسفانه ایجاد مقاومت‌های باكتریایی و وجود باقیمانده‌های آنتی‌بیوتیكی در محصولات طیور از جمله گوشت، استفاده از آن‌ ها در صنعت مرغداری و دامداری بسیار محدود گردیده و یا حتی‌المقدور تحت شرایط و ضوابط خاصی مصرف می‌گردند. بنابراین پرورش دهندگان به دنبال شناسایی و جایگزینی افزودنی‌های خوراكی جدیدی می‌باشند تا بتوانند مشكلات ناشی از آنتی‌بیوتیك‌ها را كاهش دهند (فریتز و والدروپ، 2003 [6]، آید و همکاران، 2004[7]).

امروزه تحقیقات زیادی در رابطه با اثرات افزودنی های جایگزین شونده با منشاء طبیعی به جای آنتی بیوتیک ها در جیره جوجه های گوشتی صورت می گیرد (البیتاوی و همکاران، 2010)[8]. تركیبات متعددی مانند آنزیمها، اسید های آلی، پروبیوتیک ها، پری بیوتیک ها و گیاهان دارویی به منظور بهبود سرعت رشد و یا سلامتی پرندگان مورد استفاده قرار گرفته اند (پاترسون و بورخلدر، 2003)[9].

پری‌بیوتیک‌ها از جمله ترکیبات غیر زنده افزودنی اند و در دسته مواد مغذی قرار نمی گیرند. از این ترکیبات برای تغییر و تعادل جمعیت میکروبی، افزایش رشد باکتری های مفید و ایجاد محیط روده ای سالم جهت جذب بهتر و بیشتر مواد مغذی استفاده می شود (زارع شحنه و همکاران، 1386).

پری‌بیوتیک‌ها شامل موادی هستند که پروبیوتیک ها می توانند از آنها استفاده کنند و اثر مکملی و همپوشانی در صورت مساعد بودن تمام شرایط ایفا کنند (فولر ،1989). بوسیله آنزیم‌های دستگاه گوارش هضم نمی‌شوند و بنابراین در روده کوچک جذب نمی‌شوند، به طور انتخابی باعث افزایش یک یا تعداد محدودی از باکتری‌های مفید می‌شوند، میکروفلورهای روده‌ و فعالیت آن ها را به سود میزبان تغییر می‌دهند (جیبسون و رابرفروید، 1995 )[10] و همچنین سبب تقویت سیستم ایمنی مخاطی روده‌ای و سیستم ایمنی عمومی می‌شوند. اما اغلب تاُثیر پری بیوتیک ها بر سلامتی میزبان ، غیرمستقیم و از طریق متابولیت هایی است که به وسیله میکروفلور روده که پری بیوتیک ها را برای متابولیسم خود استفاده می کنند ، تولید می شود که برخی از این متابولیت ها شامل اسیدهای چرب کوتاه زنجیر لاکتات ، پلی آمین ها و باکتریوسین ها می باشد(پترسون و بورخولدر، 2003)[11].

رایج‌ترین پری‌بیوتیک‌ها فرآورده‌های فروکتو الیگوساکاریدی مانند الیگوفروکتوز و اینولین هستند و از دیگر پری‌بیوتیک‌ها می‌توان به مانان الیگوساکاریدها، ترانس- گالاکتوالیگوساکاریدها، گلوکوالیگوساکاریدها، گلیکوالیگوساکاریدها، لاکتولوز، لاستیتول، مالتوالیگوساکاریدها، زایلوالیگوساکاریدها، استاکیوز و رافینوز اشاره نمود(جیبسون و رابرفروید، 1995 ).

پروبیوتیك‌ها میکروارگانیزم‌های زنده‌ای هستند كه به تثبیت فلور میكروبی روده به نفع حیوان میزبان كمك كرده و بر ضد میكروارگانیسم‌های بیماری‌زا عمل می كنند (گرین و ساینسبرگ، 2001[12]، شین، 2001)[13]. مكمل‌های پروبیوتیكی به خصوص گونه‌های لاكتوباسیلوس[14] اثر مفیدی به لحاظ ایجاد مقاومت در برابر عوامل بیماری‌زا نظیر اشریشیاكلی[15] (جین و همکارن، 1998)[16]، سالمونلا[17] (پاسکال و همکاران، 1999)[18]، كامپیلوباكتر[19] و ایمریا آسرولینا (دالول و همکاران، 2003)[20] دارند.

مكانیسم پروبیوتیك‌ها در ممانعت از استقرار پاتوژن‌ها شامل رقابت برای مواد مغذی، تولید تركیبات و شرایط ضد میكروبی (اسید چرب فرار)، باكتریوسین و كاهش PH ، رقابت برای جایگاه‌های جذب اپیتلیوم روده و تحریک سیستم ایمنی است (رولف، 2000)[21]. شاید بتوان مهم ترین ویژگی پروپیوتیک ها را در این دانست که ضمن کاهش بیماری و بهبود ضریب تبدیل غذایی در دام و طیور ، هیچ گونه باقیمانده بافتی نداشته و بر خلاف پادزیست ها (آنتی بیوتیک ها ) مقاومت میکروبی ایجاد نمی کنند (میاحی و لوایی منفرد،1387).

معمولاُ فراورده های مختلف پروپیوتیکی نتایج یکنواختی نشان نمی دهند و پژوهش درباره کاربرد این فراورده ها و تعیین سطح مطلوب آنها در تغذیه دام و طیور ادامه دارد (زارع شحنه و همکاران،1386).

تجربه چند دهه اخیر نشان داده که داروهای شیمیایی با تمام کارآیی، اثرات نامطلوب فراوانی به همراه دارند و کمتر ماده خالصی وجود دارد که دارای اثرات سوء نباشد. در مقابل مواد موثر موجود در گیاهان دارویی به دلیل همراه بودن با مواد دیگر پیوسته از یک حالت تعادل بیولوژیک برخوردارند. بنابراین در بدن انباشته نشده و اثرات جانبی به بار نمی‌آورند و از این رو امتیاز و برتری قابل توجهی نسبت به داروهای شیمیایی دارند. هم چنین ثابت شده است كه برخی از اسانس‌های گیاهی دارای اثرات آنتی‌سپتیک و ضدمیكروبی (کووان، 1999)[22] و اثرات بیولوژیكی و فارماكولوژیكی متعددی هستند. گزارش شده است استفاده از گیاهان دارویی و اسانس های آنها بر ترکیب و فلور دستگاه گوارش جوجه های گوشتی اثر دارد، سیستم ایمنی را تقویت نموده و کلسترول خون را کاهش میدهد و درنتیجه عملکرد جوجه های گوشتی را بهبود می بخشد(ریتز و همکاران، 1995)[23].

1-5 – اهداف تحقیق

• بررسی سطوح متفاوت پری‌بیوتیک اولئوبیوتیک و پروبیوتیک باکتوسل و یا استفاده توام از آنها بر عملكرد رشد و سیستم ایمنی جوجه‌های گوشتی
• یافتن بهترین سطح از اولئوبیوتیک و باکتوسل و یا ترکیبی از این دو در تغذیه جوجه های گوشتی جهت بهبود عملکرد رشد و سیستم ایمنی
• میکروارگانیزم هادر اکثر موارد میکروارگانیزم ها موجودات مضر و زیانباری تصور می شوند. دلیل این امر یکسان در نظر گرفتن دو اصطلاح باکتری[1] و جرم[2] است. چنین تصوری نمی تواند صحیح باشد چرا که تعداد باکتری های غیر بیماری زا به مراتب بیشتر از بیماری زا هستند. بسیاری از گونه ها ی غیر بیماری زا نه تنها مفید هستند ، بلکه برای ادامه حیات بر روی کره زمین لازم و ضروری اند. از جمله مثال های بارز چنین باکتری های سودمند و ضروری می توان به باکتری های موجود در دستگاه گوارش حیوانات اشاره نمود (پوررضا،1378).به طور کلی میکروارگانیزم های دستگاه گوارش طیور نقش مهمی در تولیدات آنها

• این مطالعه به منظور مقایسه تأثیر پری‌بیوتیک اولئوبیوتیک و پروبیوتیک باکتوسل بر عملکرد و سیستم ایمنی جوجه­های­گوشتی 360 قطعه جوجه یک روزه از سویه راس 308 در قالب یک طرح کاملاً تصادفی و به صورت فاکتوریل (3×3 ) شامل 9 تیمار، 4 تكرار و 10 پرنده در هر تکرار انجام شد. تیمارهای آزمایشی شامل تیمار اول: شاهد، تیمار دوم: 150 میلی­گرم در کیلوگرم الئوبیوتیک، تیمار سوم: 300 میلی­گرم در کیلوگرم الئوبیوتیک، تیمار چهارم: 150 میلی­گرم در کیلوگرم باکتوسل، تیمار پنجم: 300 میلی­گرم در کیلوگرم باکتوسل، تیمار ششم: 150 میلی­گرم در کیلوگرم اولئوبیوتیک + 300 میلی­گرم در کیلوگرم باکتوسل، تیمار هفتم: 300 میلی­گرم در کیلوگرم اولئوبیوتیک + 150 میلی­گرم در کیلوگرم باکتوسل، تیمار هشتم: 150 میلی­گرم در کیلوگرم اولئوبیوتیک + 150 میلی­گرم در کیلوگرم باکتوسل، تیمار نهم: 300 میلی­گرم در کیلوگرم اولئوبیوتیک + 300 میلی­گرم در کیلوگرم باکتوسل در جیره مصرفی جوجه­های گوشتی بود. تجزیه و تحلیل داده ­ها با بهره گرفتن از نرم افزار SAS و آنالیز واریانس داده­ها با بهره گرفتن از رویه ANOVA و مقایسه میانگین­ها با بهره گرفتن از آزمون دانکن و در سطح 05/0 انجام شد. نتایج نشان داد که مصرف خوراک، افزایش وزن و ضریب تبدیل خوراک در دوره­ های مختلف پرورش تحت تأثیر تیمارهای آزمایشی قرار گرفت (05/0P<). همچنین در طی دو دوره (28 و42 روزگی) میانگین تیتر آنتی­بادی علیه گلبول قرمز گوسفند (SRBC) و ایمونوگلوبولینG وM در تیمار­های آزمایشی اختلاف معنی­داری ایجاد کرد (05/0P<). میانگین تیتر آنتی­بادی علیه ویروس واکسن نیوکاسل در مرحله اول دارای اختلاف معنی داری بود (05/0P<) اما در مرحله دوم اختلاف معنی­داری مشاهده نگردید (05/0<P). میانگین تیتر آنتی­بادی علیه ویروس واکسن برونشیت در روز 42 دارای اختلاف معنی­داری نبود (05/0<P).

  واژه­ های کلیدی: الئوبیوتیک، باکتوسل، جوجه‌های گوشتی، سیستم ایمنی، عملکرد

  1-1 – اهمیت پرورش طیور

  امروزه یكی از بزرگترین دغدغه ها و نگرانی ها از لحاظ سیاست گذاران و برنامه ریزان، تأمین نیاز های غذایی جامعه می باشد بطوریکه در تأمین مواد غذایی نه تنها به كمیت بلكه به كیفیت آن نیز باید توجه گردد (پوررضا و همکاران، 1386).

  مواد غذایی پروتئین دار در تغذیه انسان از اهمیت زیادی برخوردار می باشد و در این میان صنعت مرغداری از شرایط و جایگاه ممتازی برخوردار است. زیرا از یک سو به لحاظ اقتصادی تولید آن بسیار مقرون به صرفه است و از سوی دیگر به سرمایه قابل توجهی نیاز نداشته و در فضایی محدود امکان پذیر است. گوشت مرغ از نظر تناسب اسیدآمینه نسبت به گوشت بسیاری از حیوانات برتری داشته و سالم تر   می باشد، از لحاظ محتوای پروتئین و چربی گوشت مرغ بترتیب بیشترین و کمترین مقدار را پس از گوشت ماهی در بین انواع گوشت های مورد مصرف دارا می باشد. میزان كلسترول گوشت مرغ بسیار پایین بوده و بیماری های مشترك بین انسان و طیور در مقایسه با نشخوار كنندگان كم می باشد . میزان مصرف گوشت مرغ در كشور های مختلف متفاوت بوده و كشورهای پرو، آرژانتین و ژاپن با مصرف سرانه بیش از بیست كیلوگرم به ترتیب در رتبه های اول تا سوم قرار دارند. در این میان ایران با مصرف سرانه 12 كیلوگرم در رتبه هفتاد و هشتم جهان است (پوررضا و همکاران، 1386).

  1-2- نقش تغذیه در پرورش طیور

  1-3 – اهمیت مکمل ها و افزودنی ها در تغذیه و سلامت طیور

  1-4- بیان مسئله

  در مراکز پرورشی بزرگ طیور ، پرندگان با شرایط استرس زا ، مشکلات مربوط به بیماری و وخیم بودن شرایط زیست محیطی رو به رو هستند که این امر سبب زیان های اقتصادی زیادی به صاحبان مراکز پرورشی طیور گردیده است (لوفول کبیر،2009)[2]. با توجه به حجم وسیع سرمایه گذاری ها در این بخش و صنایعی كه در این بخش فعالیت می كنند و همچنین با اذعان به نقش و اهمیتی كه این صنعت در تغذیه بشر داشته ، طیور و پرورش آن از اهمیت ویژه ای برخوردار شده است ( لیسون و سامرز ، 2008   )[3].

  در شرایط طبیعی پرورش ، فلور میکروبی دستگاه گوارش ، که در ایجاد مقاومت به عوامل بیماریزا نقش مهمی دارد از والدین و محیط به جوجه منتقل می شود . اما در سیستم صنعتی پرورش طیور ، محیط تمیز جوجه کشی و جدا سازی جوجه ها از والدین که امری اجتناب ناپذیر نیز می باشد ، تشکیل فلور میکروبی دستگاه گوارش را در جوجه ها به تاَخیر می اندازد و به همین علت جوجه ها نسبت به باکتری های بیماریزا بسیار حساس هستند (افشارمازندران و کیایی ، 1380) .

  در سیستم‌های پرورشی جدید، جوجه‌های تازه از تخم درآمده تماسی با فضولات مادری نداشته و بنابراین آنتی‌ژن‌های مادری را جهت توسعه سیستم ایمنی دریافت نمی‌كنند (فولر،1989)[4]. از سویی دیگر در صنعت پرورش طیور به منظور دستیابی به میزان بالای بازده اقتصادی ، پرندگان در سیستم های پرورشی متراکم و در گله های با جمعیت بالا پرورش می یابند و در معرض عوامل استرس زای مختلفی قرار می گیرند که از جمله این عوامل می توان به حمل و نقل از کارخانه جوجه کشی به واحدهای پرورشی ، تراکم بالای جمعیت گله ، واکسیناسیون ، تغییرات درجه حرارت ، تولک بردن و عوامل دیگر اشاره نمود . این عوامل نیز موجب برهم زدن تعادل فلور روده و در نتیجه تضعیف سیستم ایمنی بدن پرنده و کاهش عملکرد رشد حیوان می گردند (فرخوی و نیک نفس،1375). در چنین شرایطی برای غلبه بر این عوامل، از مواد ضد میکروبی مانند آنتی بیوتیک ها استفاده می شود (معافی و یزدی،1378).

  آنتی‌بیوتیك‌ها گروهی از محرک‌های رشد می‌باشند که برای یک بازه زمانی بخصوص تجویز می‌شوند. استفاده از این مواد به منظور کنترل بیماری‌ها و محرك رشد باعث بهبود رشد و بازدهی خوراك می‌شوند (والدروپ و همکاران،2003)[5]. مكانیسم عمل آنتی‌بیوتیك‌ها، ممانعت از استقرار و رشد برخی گونه‌های باكتریایی مضر است، چرا كه این گونه‌ها یا توكسین‌ تولید می‌كنند و یا برای مواد مغذی قابل دسترس با میزبان رقابت می‌كنند. با توجه به گسترش مصرف این مواد توسط پرورش دهندگان و متأسفانه ایجاد مقاومت‌های باكتریایی و وجود باقیمانده‌های آنتی‌بیوتیكی در محصولات طیور از جمله گوشت، استفاده از آن‌ ها در صنعت مرغداری و دامداری بسیار محدود گردیده و یا حتی‌المقدور تحت شرایط و ضوابط خاصی مصرف می‌گردند. بنابراین پرورش دهندگان به دنبال شناسایی و جایگزینی افزودنی‌های خوراكی جدیدی می‌باشند تا بتوانند مشكلات ناشی از آنتی‌بیوتیك‌ها را كاهش دهند (فریتز و والدروپ، 2003 [6]، آید و همکاران، 2004[7]).

  امروزه تحقیقات زیادی در رابطه با اثرات افزودنی های جایگزین شونده با منشاء طبیعی به جای آنتی بیوتیک ها در جیره جوجه های گوشتی صورت می گیرد (البیتاوی و همکاران، 2010)[8]. تركیبات متعددی مانند آنزیمها، اسید های آلی، پروبیوتیک ها، پری بیوتیک ها و گیاهان دارویی به منظور بهبود سرعت رشد و یا سلامتی پرندگان مورد استفاده قرار گرفته اند (پاترسون و بورخلدر، 2003)[9].

  پری‌بیوتیک‌ها از جمله ترکیبات غیر زنده افزودنی اند و در دسته مواد مغذی قرار نمی گیرند. از این ترکیبات برای تغییر و تعادل جمعیت میکروبی، افزایش رشد باکتری های مفید و ایجاد محیط روده ای سالم جهت جذب بهتر و بیشتر مواد مغذی استفاده می شود (زارع شحنه و همکاران، 1386).

  پری‌بیوتیک‌ها شامل موادی هستند که پروبیوتیک ها می توانند از آنها استفاده کنند و اثر مکملی و همپوشانی در صورت مساعد بودن تمام شرایط ایفا کنند (فولر ،1989). بوسیله آنزیم‌های دستگاه گوارش هضم نمی‌شوند و بنابراین در روده کوچک جذب نمی‌شوند، به طور انتخابی باعث افزایش یک یا تعداد محدودی از باکتری‌های مفید می‌شوند، میکروفلورهای روده‌ و فعالیت آن ها را به سود میزبان تغییر می‌دهند (جیبسون و رابرفروید، 1995 )[10] و همچنین سبب تقویت سیستم ایمنی مخاطی روده‌ای و سیستم ایمنی عمومی می‌شوند. اما اغلب تاُثیر پری بیوتیک ها بر سلامتی میزبان ، غیرمستقیم و از طریق متابولیت هایی است که به وسیله میکروفلور روده که پری بیوتیک ها را برای متابولیسم خود استفاده می کنند ، تولید می شود که برخی از این متابولیت ها شامل اسیدهای چرب کوتاه زنجیر لاکتات ، پلی آمین ها و باکتریوسین ها می باشد(پترسون و بورخولدر، 2003)[11].

  رایج‌ترین پری‌بیوتیک‌ها فرآورده‌های فروکتو الیگوساکاریدی مانند الیگوفروکتوز و اینولین هستند و از دیگر پری‌بیوتیک‌ها می‌توان به مانان الیگوساکاریدها، ترانس- گالاکتوالیگوساکاریدها، گلوکوالیگوساکاریدها، گلیکوالیگوساکاریدها، لاکتولوز، لاستیتول، مالتوالیگوساکاریدها، زایلوالیگوساکاریدها، استاکیوز و رافینوز اشاره نمود(جیبسون و رابرفروید، 1995 ).

  پروبیوتیك‌ها میکروارگانیزم‌های زنده‌ای هستند كه به تثبیت فلور میكروبی روده به نفع حیوان میزبان كمك كرده و بر ضد میكروارگانیسم‌های بیماری‌زا عمل می كنند (گرین و ساینسبرگ، 2001[12]، شین، 2001)[13]. مكمل‌های پروبیوتیكی به خصوص گونه‌های لاكتوباسیلوس[14] اثر مفیدی به لحاظ ایجاد مقاومت در برابر عوامل بیماری‌زا نظیر اشریشیاكلی[15] (جین و همکارن، 1998)[16]، سالمونلا[17] (پاسکال و همکاران، 1999)[18]، كامپیلوباكتر[19] و ایمریا آسرولینا (دالول و همکاران، 2003)[20] دارند.

  مكانیسم پروبیوتیك‌ها در ممانعت از استقرار پاتوژن‌ها شامل رقابت برای مواد مغذی، تولید تركیبات و شرایط ضد میكروبی (اسید چرب فرار)، باكتریوسین و كاهش PH ، رقابت برای جایگاه‌های جذب اپیتلیوم روده و تحریک سیستم ایمنی است (رولف، 2000)[21]. شاید بتوان مهم ترین ویژگی پروپیوتیک ها را در این دانست که ضمن کاهش بیماری و بهبود ضریب تبدیل غذایی در دام و طیور ، هیچ گونه باقیمانده بافتی نداشته و بر خلاف پادزیست ها (آنتی بیوتیک ها ) مقاومت میکروبی ایجاد نمی کنند (میاحی و لوایی منفرد،1387).

  معمولاُ فراورده های مختلف پروپیوتیکی نتایج یکنواختی نشان نمی دهند و پژوهش درباره کاربرد این فراورده ها و تعیین سطح مطلوب آنها در تغذیه دام و طیور ادامه دارد (زارع شحنه و همکاران،1386).

  تجربه چند دهه اخیر نشان داده که داروهای شیمیایی با تمام کارآیی، اثرات نامطلوب فراوانی به همراه دارند و کمتر ماده خالصی وجود دارد که دارای اثرات سوء نباشد. در مقابل مواد موثر موجود در گیاهان دارویی به دلیل همراه بودن با مواد دیگر پیوسته از یک حالت تعادل بیولوژیک برخوردارند. بنابراین در بدن انباشته نشده و اثرات جانبی به بار نمی‌آورند و از این رو امتیاز و برتری قابل توجهی نسبت به داروهای شیمیایی دارند. هم چنین ثابت شده است كه برخی از اسانس‌های گیاهی دارای اثرات آنتی‌سپتیک و ضدمیكروبی (کووان، 1999)[22] و اثرات بیولوژیكی و فارماكولوژیكی متعددی هستند. گزارش شده است استفاده از گیاهان دارویی و اسانس های آنها بر ترکیب و فلور دستگاه گوارش جوجه های گوشتی اثر دارد، سیستم ایمنی را تقویت نموده و کلسترول خون را کاهش میدهد و درنتیجه عملکرد جوجه های گوشتی را بهبود می بخشد(ریتز و همکاران، 1995)[23].

  1-5 – اهداف تحقیق

  • بررسی سطوح متفاوت پری‌بیوتیک اولئوبیوتیک و پروبیوتیک باکتوسل و یا استفاده توام از آنها بر عملكرد رشد و سیستم ایمنی جوجه‌های گوشتی
  • یافتن بهترین سطح از اولئوبیوتیک و باکتوسل و یا ترکیبی از این دو در تغذیه جوجه های گوشتی جهت بهبود عملکرد رشد و سیستم ایمنی

  • میکروارگانیزم هادر اکثر موارد میکروارگانیزم ها موجودات مضر و زیانباری تصور می شوند. دلیل این امر یکسان در نظر گرفتن دو اصطلاح باکتری[1] و جرم[2] است. چنین تصوری نمی تواند صحیح باشد چرا که تعداد باکتری های غیر بیماری زا به مراتب بیشتر از بیماری زا هستند. بسیاری از گونه ها ی غیر بیماری زا نه تنها مفید هستند ، بلکه برای ادامه حیات بر روی کره زمین لازم و ضروری اند. از جمله مثال های بارز چنین باکتری های سودمند و ضروری می توان به باکتری های موجود در دستگاه گوارش حیوانات اشاره نمود (پوررضا،1378).به طور کلی میکروارگانیزم های دستگاه گوارش طیور نقش مهمی در تولیدات آنها داشته و علاوه بر آن تاثیرات مثبت و مستقیمی بر تشکیل و جذب ویتامین ها دارند. همچنین این میکروارگانیزم ها عمل حمایت از بدن در مقابل عفونت ها را به عهده دارند. در حال حاضر توجه متخصصین علم تغذیه به دستگاه گوارش ، فیزیولوژی هضم و جذب مواد و ایجاد تغییرات تغذیه ای در لوله گوارش به منظور بهبود عملکرد طیور معطوف گردیده است. به همین جهت سعی شده است که با شناخت بیشتر دستگاه گوارش به خصوص روده و اجزای تشکیل دهنده آن از جمله میکروارگانیزم ها که رابطه مستقیم و متقابل با پرنده دارند به بهبود رشد و سلامتی حیوان کمک شود. به عبارت دیگر هدف دانشمندان از به کار گیری محصولات زنده میکروبی تاثیر آن بر روی فعالیت میکروب های دستگاه گوارشی از طریق تثبیت میکروب های مطلوب و جلوگیری از تجمع باکتری های مضر و به دنبال آن کمک به حفظ سلامت می باشد. این میکروارگانیزم ها تحت تاثیر عوامل مختلفی از جمله : تنش های محیطی ، نوع جیره ، داروها ، سموم شیمیایی و هم چنین شرایط آب و هوایی بر رشد میکروفلورای روده تاثیر می گذارند (فولر،1992) .اما باید توجه داشت که عامل اصلی برای حفظ تعادل فلور میکروبی دستگاه گوارش تاثیرات متقابل باکتریایی است. این فلور ، اکوسیستمی را در میزبان خود پدید می آورد که از اجزای زیر تشکیل شده است:

    الف- اجزای زنده: مانند میکروب های بومی ، میکروب های موقت و سلول های پوششی دستگاه گوارشی.

    ب- اجزای غیر زنده: که از جیره غذایی نشات گرفته و یا موادی هستند که در طول روده کوچک هضم نشده اند.

    ج- اجزای موجود در بزاق و ترشحات معده ، لوزالمعده ، ترشحات کبدی و روده ای از جمله : آنزیم ها، هورمونها، موکوس­ها[3]، نمک های صفراوی، اوره، ایمونوگلوبولین ها[4]، پپتیدها[5] و احتمالاً بسیاری از اجزای ناشناخته دیگر. تمامی این اجزاء بر هم تاثیر متقابل داشته ، که نتایج حاصل از آنها با بقای حیوان و حفظ کامل سلامتی دام سازگاری دارد(گودینگ،1997)[6].

    میکروفلورای موجود در دستگاه گوارش حیوانات را می توان به چند دسته تقسیم نمود:

    دسته اول، میکروب های مفید که در سطح روده تجمع کرده و با حیوان میزبان ارتباط هم زیستی دارند.

    دسته دوم، میکروبهای نامطلوب که بالقوه خاصیت بیماری زایی دارند (گودینگ،1997وفولر،1992).

    در شرایط معمولی ارگانیزم های مفید از نطر جمعیتی غالب هستند، که وجود آنها برای اعمال فیزیولوژیک حیوان از جمله کمک به هضم مواد غذایی و رقابت با عوامل بیماری زا ضروری می باشد. به همین دلیل حیواناتی که در محیطی عاری از میکروب پرورش یافته اند، به دلیل عدم توسعه کامل اعضای مرتبط با سیستم ایمنی (از جمله روده) دارای سیستم ایمنی ضعیف تری بوده و در نتیجه استعداد ابتلا به عفونت های باکتریایی بیشتری دارند (پوررضا،1378).

    اجزای خوراک مصرفی نیز در وضعیت فلور میکروبی روده اثر گذاشته و در نتیجه هضم غذا را تحت تاثیر قرار می دهند. از آنجا که جمعیت میکروبی روده کوچک و بزرگ به ترتیب به 10⁹و10¹¹ میکروارگانیزم در هر گرم محتویات آن برآورد شده است و بی تردید چنین تراکم شگفت­انگیزی که از لحاظ متابولیسمی نیز فعالند، نه تنها در قابلیت هضم و جذب دستگاه گوارش موثرند ، بلکه بر سلامتی نسبی میزبان و توانایی او در جهت تسریع رشد نیز تاثیر گذار خواهند بود.

    با توجه به مطالب ذکر شده، نقش اجزای سازنده جیره و غلظت مواد مغذی آن بر میکروفلور دستگاه گوارش حائز اهمیت بوده و بنابراین تهیه کنندگان خوراک طیور در آینده برای میزبان تاثیری که اجزای جیره ها یا غلظت آنها بر توزیع و تراکم گونه های میکروبی دارند اهمیت ویژه ای خواهند شد (فولر،1992).

    2-1-1- فلور میکروبی دستگاه گوارش طیور

    دستگاه گوارش جوجه تازه تفریخ شده سالم ، معمولاُ استریل و عاری از هرگونه باکتری است. اندکی پس از خروج از تخم در پرنده های جوان به طور طبیعی یک میکروفلورای روده ای بالغ از طریق تماس با مواد دفعی پرنده های بالغ ایجاد می گردد. در پرنده های مدفوع خوار مثل مرغ خانگی ، انتقال باکتری ها از مادر به جوجه به طور خیلی موثری صورت گرفته که به حیوان اجازه تشکیل یک فلور محافظت کننده در دو روز نخست پس از خروج از تخم را می دهد. اما در حیوانات دیگر مثل موش صحرایی و توله سگ ، تکثیر میکروارگانیزم ها در دستگاه گوارش به مدت زمان بیشتری نیاز دارد ، زیرا آنها در زمان تولد فعالیت کمی برای تماس با مادرانشان داشته و در لانه های تمیز نگهداری می شوند. در پرورش طیور به روش مدرن جوجه های تفریخ شده با مادرانشان تماس ندارند، لذا تشکیل جمعیت میکروبی دستگاه گوارش و روده آنها به کندی انجام می پذیرد. این پرنده ها معمولاُ فلور میکروبی را از طریق خوراک یا آب به دست می آورند(یومش چاندر،1990)[7].

    جوجه ها در معرض باکتری های محیط ، تراکم میکروبی بسیار مشابهی با تراکم پرندگان بالغ در 3 روز اول زندگی در دستگاه گوارش را به دست می آورند. با این وجود فلور اولیه بسیار ساده بوده و تغییر در پیچیدگی آن به خصوص تکثیر باکتری های غیر هوازی اختیاری چندین هفته طول می کشد، زیرا این میکروارگانیزم ها در محیطی که جوجه ها بلافاصله بعد از تولد در آن قرار می گیرند، نادر هستند.

    به دلیل اختلاف در میزان اسیدیته، شرایط بی هوازی و نیز سرعت عبور مواد غذایی در قسمت های مختلف دستگاه گوارشی، جمعیت میکروبی آنها با یکدیگر متفاوت است. باکتری های اشرشیا کلی و انتروکوکوس ها[8]، میکروارگانیزم هایی هستند که در روده جوجه های تازه از تخم تفریخ شده بر دیگر میکروارگانیزم ها برتری دارند. بعد از گذشت 5 روز از تفریخ جوجه ها، لاکتوباسیلوس ها جمعیت غالب میکروبی چینه دان هستند. در حالی که برای غالب شدن لاکتوباسیلوس ها در روده کوچک بیش از 2 هفته زمان نیاز است(سالانیترو،1974)[9].

    همانند بخش های فوفانی دستگاه گوارش، جمعیت میکروبی غالب در روده کور جوجه های یکروزه، انتروکوکوس ها و باکتری های کلی فرم هستند. این باکتری های بی هوازی مطلق، به سرعت به دستگاه گوارش هجوم برده و پس از دو هفته از لحاظ تعداد بر سایر میکروارگانیزم ها برتری یافته و این برتری تا سن 4 هفتگی ادامه می یابد. از این زمان به بعد خانواده های بیفیدوباکتریوم­ها[10]، باکتروئیدها[11]، پیتواسترپتوکوکوس­ها[12] و کلستریدیوم­ها[13] بر دیگر میکروارگانیزم های دستگاه گوارش غلبه پیدا می کنند (سالانیترو،1974 و جین،1998).

    اما به طور کلی لاکتوباسیلوس ها به دلیل مقاومت به اسیدیته پایین، لیزوزوم های دستگاه گوارش، نمک های صفراوی و درجه حرارت های بالا(50-40 درجه سانتیگراد) به همراه بیفیدوباکتریوم ها[14] و گونه های باکتروئیدها بیش از 90 درصد از فلور میکروبی دستگاه گوارش طیور را تشکیل می دهند(گودینگ، 1997)[15].

    2-1-2- مدیریت فلور میكروبی

    به هر حال بدون در نظر گرفتن جانشین مناسبی برای آنتی‌بیوتیک‌ها، اندیشیدن به حذف کامل آنتی‌بیوتیک‌ها در صنعت پرورش طیور مشکل است، چرا که تأثیر شدیدی بر تأمین خوراک کشورهای فقیر خواهد داشت. FAO[18] پیش بینی کرده است که عدم استفاده از آنتی‌بیوتیک‌های محرک رشد در تغذیه حیوانات سبب می‌گردد تا دسترسی به پروتئین حیوانی در سرتا سر جهان به میزان 30 درصد کاهش یابد. این امر مطمئناً به ایجاد سوء ‌تغذیه در کشورهای ضعیف و حتی پیشرفته منتهی می‌شود (تایلور، 2001

    

  •  

   داشته و علاوه بر آن تاثیرات مثبت و مستقیمی بر تشکیل و جذب ویتامین ها دارند. همچنین این میکروارگانیزم ها عمل حمایت از بدن در مقابل عفونت ها را به عهده دارند. در حال حاضر توجه متخصصین علم تغذیه به دستگاه گوارش ، فیزیولوژی هضم و جذب مواد و ایجاد تغییرات تغذیه ای در لوله گوارش به منظور بهبود عملکرد طیور معطوف گردیده است. به همین جهت سعی شده است که با شناخت بیشتر دستگاه گوارش به خصوص روده و اجزای تشکیل دهنده آن از جمله میکروارگانیزم ها که رابطه مستقیم و متقابل با پرنده دارند به بهبود رشد و سلامتی حیوان کمک شود. به عبارت دیگر هدف دانشمندان از به کار گیری محصولات زنده میکروبی تاثیر آن بر روی فعالیت میکروب های دستگاه گوارشی از طریق تثبیت میکروب های مطلوب و جلوگیری از تجمع باکتری های مضر و به دنبال آن کمک به حفظ سلامت می باشد. این میکروارگانیزم ها تحت تاثیر عوامل مختلفی از جمله : تنش های محیطی ، نوع جیره ، داروها ، سموم شیمیایی و هم چنین شرایط آب و هوایی بر رشد میکروفلورای روده تاثیر می گذارند (فولر،1992) .اما باید توجه داشت که عامل اصلی برای حفظ تعادل فلور میکروبی دستگاه گوارش تاثیرات متقابل باکتریایی است. این فلور ، اکوسیستمی را در میزبان خود پدید می آورد که از اجزای زیر تشکیل شده است:

  الف- اجزای زنده: مانند میکروب های بومی ، میکروب های موقت و سلول های پوششی دستگاه گوارشی.

  ب- اجزای غیر زنده: که از جیره غذایی نشات گرفته و یا موادی هستند که در طول روده کوچک هضم نشده اند.

  ج- اجزای موجود در بزاق و ترشحات معده ، لوزالمعده ، ترشحات کبدی و روده ای از جمله : آنزیم ها، هورمونها، موکوس­ها[3]، نمک های صفراوی، اوره، ایمونوگلوبولین ها[4]، پپتیدها[5] و احتمالاً بسیاری از اجزای ناشناخته دیگر. تمامی این اجزاء بر هم تاثیر متقابل داشته ، که نتایج حاصل از آنها با بقای حیوان و حفظ کامل سلامتی دام سازگاری دارد(گودینگ،1997)[6].

  میکروفلورای موجود در دستگاه گوارش حیوانات را می توان به چند دسته تقسیم نمود:

  دسته اول، میکروب های مفید که در سطح روده تجمع کرده و با حیوان میزبان ارتباط هم زیستی دارند.

  دسته دوم، میکروبهای نامطلوب که بالقوه خاصیت بیماری زایی دارند (گودینگ،1997وفولر،1992).

  در شرایط معمولی ارگانیزم های مفید از نطر جمعیتی غالب هستند، که وجود آنها برای اعمال فیزیولوژیک حیوان از جمله کمک به هضم مواد غذایی و رقابت با عوامل بیماری زا ضروری می باشد. به همین دلیل حیواناتی که در محیطی عاری از میکروب پرورش یافته اند، به دلیل عدم توسعه کامل اعضای مرتبط با سیستم ایمنی (از جمله روده) دارای سیستم ایمنی ضعیف تری بوده و در نتیجه استعداد ابتلا به عفونت های باکتریایی بیشتری دارند (پوررضا،1378).

  اجزای خوراک مصرفی نیز در وضعیت فلور میکروبی روده اثر گذاشته و در نتیجه هضم غذا را تحت تاثیر قرار می دهند. از آنجا که جمعیت میکروبی روده کوچک و بزرگ به ترتیب به 10⁹و10¹¹ میکروارگانیزم در هر گرم محتویات آن برآورد شده است و بی تردید چنین تراکم شگفت­انگیزی که از لحاظ متابولیسمی نیز فعالند، نه تنها در قابلیت هضم و جذب دستگاه گوارش موثرند ، بلکه بر سلامتی نسبی میزبان و توانایی او در جهت تسریع رشد نیز تاثیر گذار خواهند بود.

  با توجه به مطالب ذکر شده، نقش اجزای سازنده جیره و غلظت مواد مغذی آن بر میکروفلور دستگاه گوارش حائز اهمیت بوده و بنابراین تهیه کنندگان خوراک طیور در آینده برای میزبان تاثیری که اجزای جیره ها یا غلظت آنها بر توزیع و تراکم گونه های میکروبی دارند اهمیت ویژه ای خواهند شد (فولر،1992).

  2-1-1- فلور میکروبی دستگاه گوارش طیور

  دستگاه گوارش جوجه تازه تفریخ شده سالم ، معمولاُ استریل و عاری از هرگونه باکتری است. اندکی پس از خروج از تخم در پرنده های جوان به طور طبیعی یک میکروفلورای روده ای بالغ از طریق تماس با مواد دفعی پرنده های بالغ ایجاد می گردد. در پرنده های مدفوع خوار مثل مرغ خانگی ، انتقال باکتری ها از مادر به جوجه به طور خیلی موثری صورت گرفته که به حیوان اجازه تشکیل یک فلور محافظت کننده در دو روز نخست پس از خروج از تخم را می دهد. اما در حیوانات دیگر مثل موش صحرایی و توله سگ ، تکثیر میکروارگانیزم ها در دستگاه گوارش به مدت زمان بیشتری نیاز دارد ، زیرا آنها در زمان تولد فعالیت کمی برای تماس با مادرانشان داشته و در لانه های تمیز نگهداری می شوند. در پرورش طیور به روش مدرن جوجه های تفریخ شده با مادرانشان تماس ندارند، لذا تشکیل جمعیت میکروبی دستگاه گوارش و روده آنها به کندی انجام می پذیرد. این پرنده ها معمولاُ فلور میکروبی را از طریق خوراک یا آب به دست می آورند(یومش چاندر،1990)[7].

  جوجه ها در معرض باکتری های محیط ، تراکم میکروبی بسیار مشابهی با تراکم پرندگان بالغ در 3 روز اول زندگی در دستگاه گوارش را به دست می آورند. با این وجود فلور اولیه بسیار ساده بوده و تغییر در پیچیدگی آن به خصوص تکثیر باکتری های غیر هوازی اختیاری چندین هفته طول می کشد، زیرا این میکروارگانیزم ها در محیطی که جوجه ها بلافاصله بعد از تولد در آن قرار می گیرند، نادر هستند.

  به دلیل اختلاف در میزان اسیدیته، شرایط بی هوازی و نیز سرعت عبور مواد غذایی در قسمت های مختلف دستگاه گوارشی، جمعیت میکروبی آنها با یکدیگر متفاوت است. باکتری های اشرشیا کلی و انتروکوکوس ها[8]، میکروارگانیزم هایی هستند که در روده جوجه های تازه از تخم تفریخ شده بر دیگر میکروارگانیزم ها برتری دارند. بعد از گذشت 5 روز از تفریخ جوجه ها، لاکتوباسیلوس ها جمعیت غالب میکروبی چینه دان هستند. در حالی که برای غالب شدن لاکتوباسیلوس ها در روده کوچک بیش از 2 هفته زمان نیاز است(سالانیترو،1974)[9].

  همانند بخش های فوفانی دستگاه گوارش، جمعیت میکروبی غالب در روده کور جوجه های یکروزه، انتروکوکوس ها و باکتری های کلی فرم هستند. این باکتری های بی هوازی مطلق، به سرعت به دستگاه گوارش هجوم برده و پس از دو هفته از لحاظ تعداد بر سایر میکروارگانیزم ها برتری یافته و این برتری تا سن 4 هفتگی ادامه می یابد. از این زمان به بعد خانواده های بیفیدوباکتریوم­ها[10]، باکتروئیدها[11]، پیتواسترپتوکوکوس­ها[12] و کلستریدیوم­ها[13] بر دیگر میکروارگانیزم های دستگاه گوارش غلبه پیدا می کنند (سالانیترو،1974 و جین،1998).

  اما به طور کلی لاکتوباسیلوس ها به دلیل مقاومت به اسیدیته پایین، لیزوزوم های دستگاه گوارش، نمک های صفراوی و درجه حرارت های بالا(50-40 درجه سانتیگراد) به همراه بیفیدوباکتریوم ها[14] و گونه های باکتروئیدها بیش از 90 درصد از فلور میکروبی دستگاه گوارش طیور را تشکیل می دهند(گودینگ، 1997)[15].

  2-1-2- مدیریت فلور میكروبی

  به هر حال بدون در نظر گرفتن جانشین مناسبی برای آنتی‌بیوتیک‌ها، اندیشیدن به حذف کامل آنتی‌بیوتیک‌ها در صنعت پرورش طیور مشکل است، چرا که تأثیر شدیدی بر تأمین خوراک کشورهای فقیر خواهد داشت. FAO[18] پیش بینی کرده است که عدم استفاده از آنتی‌بیوتیک‌های محرک رشد در تغذیه حیوانات سبب می‌گردد تا دسترسی به پروتئین حیوانی در سرتا سر جهان به میزان 30 درصد کاهش یابد. این امر مطمئناً به ایجاد سوء ‌تغذیه در کشورهای ضعیف و حتی پیشرفته منتهی می‌شود (تایلور، 2001

قهوه‌ای شدن آنزیمی مهم‌ترین ناهنجاری فیزیولوژیکی است که به‌شدت کیفیت پس از برداشت و عمر انباری ازگیل ژاپنی را تحت تاثیر قرار می‌دهد. به‌منظور بررسی اثر آب مقطر و تعدادی از عوامل ضد قهوه‌ای شدن آنزیمی از جمله اسید آسکوربیک (1 و 2 درصد)، اسید سیتریک (5/0 و 1 درصد)، هگزامتافسفات سدیم (5/0 و 1 درصد) و اثر ترکیبی این مواد (در 2 غلظت)، آزمایشی به‌صورت فاکتوریل با 3 عامل زمان (7 سطح)، بسته‌بندی (2 سطح) و تیمار شیمیایی(9 سطح) برای صفت کاهش وزن و 2 عامل بسته‌بندی (2 سطح) و تیمار شیمیایی (10 سطح) برای سایر صفات، بر پایه طرح کاملاً تصادفی در 3 تکرار طراحی شد. میوه‌های تیمار شده پس از بسته‌بندی به دو روش (ظروف پلی‌استیرنی یا ظروف پلی‌استیرنی پوشیده شده با فیلم‌های پلی‌اتیلنی سبک) به مدت 35 روز در انبار سرد نگهداری شده و پس از آن به منظور ایجاد حالت مشابه با بازار، بدون پوشش به ‌مدت 2 روز دیگر در دمای 25 درجه سانتیگراد قرار گرفتند. برخی خصوصیات فیزیکوشیمیایی از قبیل کاهش وزن، شاخص قهوه‌ای شدن، مواد جامد محلول (TSS)، اسیدیته قابل تیتر (TA)، TSS/TA، ویتامین ث، فنل کل، فلاونوئید کل و فعالیت آنتی­اکسیدانی میوه­ ها اندازه‌گیری شد. نتایج نشان داد هگزامتافسفات سدیم بیشترین تاثیر را در کنترل کاهش وزن نمونه‌ها داشت. تیمارهای اسید آسکوربیک 2 درصد، اسید سیتریک 1 درصد و هگزامتافسفات سدیم 1 درصد نیز کمترین شاخص قهوه‌ای شدن را به خود اختصاص دادند. پس از 2 + 35 روز نگهداری، در تمام نمونه‌ها میزان TSS (به‌جز تیمار اسید آسکوربیک 2 درصد) و TA کاهش و در مقابل، میزان TSS/TA افزایش یافت. همچنین مشخص شد ویتامین ث میوه‌ها در پایان مدت نگهداری کاهش معنی‌داری داشته است اما تیمار اسید آسکوربیک 2 درصد توانست آن را در حد مطلوبی حفظ نماید. علاوه بر این بیشترین مقدار فنل کل، فلاونوئید کل و فعالیت آنتی‌اکسیدانی در میوه‌های تیمار شده با اسید آسکوربیک 2 درصد و محلول ترکیبی با غلظت کمتر مشاهده شد. در مجموع مشخص شد که اسید آسکوربیک 2 درصد موثرترین تیمار جهت حفظ کیفیت میوه‌های ازگیل ژاپنی در طی انبارداری بوده است.

کلید واژه: ازگیل ژاپنی، اسید آسکوربیک، اسید سیتریک، قهوه‌ای شدن آنزیمی، هگزامتافسفات سدیم.

میوه­ ها منابع غنی از كربوهیدرات­ها، ویتامین­ها، آنتی‌اكسیدان­ها، پلی‌فنل­ها، مواد معدنی و فیبرهای غذایی هستند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که رژیم غذایی سرشار از میوه و سبزی خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی و عروقی، انواع سرطان، بیماری‌های پوستی و سایر بیماری‌های مزمن را کاهش می‌دهد (برتازا و همکاران، 2003). ارزش غذایی بالای این محصولات میزان تقاضای آن‌ ها را در طی سالیان اخیر بین مصرف كنندگان افزایش داده و بستری را جهت توسعه اقتصادی فراهم نموده است (فالر و فیالو، 2010).

تولید میوه‌هایی با کیفیت مطلوب از طریق اتخاذ تدابیر مدیریتی در حین فصل رشد امکان‌پذیر است اما یکی از مشکلات جدی در صنعت تولید محصولات باغی، حفظ کیفیت پس از برداشت آن‌ هاست. واکنش‌های متابولیکی در محصولات، پس از برداشت نیز ادامه پیدا می‌کند که می‌تواند شاخصه‌های کیفی آن‌ ها از جمله رنگ، طعم، عطر، ارزش غذایی و بافتشان را تحت تاثیر قرار داده و از بازارپسندی آن‌ ها بکاهد. این امر در مورد میوه‌های گرمسیری و نیمه‌گرمسیری که طبیعت فسادپذیرتری دارند بیشتر صدق می‌کند (فرناندو و همکاران، 2004).

تلفات پس از برداشت می‌تواند در هر نقطه از زنجیره‌ی تولید و بازاریابی رخ دهد و بسته به نوع محصول و محل تولید، بین 10 تا 50 درصد تخمین زده می‌شود (ماریا، 2007). زخم‌ها و صدمات مکانیکی از مهم‌ترین دلایل ضایعات در میوه‌هاست و جلوگیری از ایجاد چنین آسیب‌هایی در زمان برداشت یا پس از آن می‌تواند در حفظ کیفیت محصولات تاثیرگذار باشد (کاپلینی و سپونیس، 1984). همچنین آگاهی از فیزیولوژی پس از برداشت محصولات باغی که عبارتست از مطالعه‌ی فرایندهای زیستی بافت‌های گیاهی پس از جدا شدنشان از گیاه مادری، به همراه کاربرد تکنولوژی‌های پس از برداشت و انواع تیمار فیزیکی و شیمیایی جهت به حداکثر رساندن خصوصیات کیفی بسیار حائز اهمیت است (ماریا، 2007). البته امروزه با افزایش سطح آگاهی مصرف کنندگان، عدم استفاده از مواد شیمیایی مصنوعی در صنایع غذایی مورد تاکید قرار گرفته است، لذا لزوم بررسی و شناسایی مواد طبیعی و غیرسمی موثر در افزایش ماندگاری محصولات بیشتر احساس می‌شود (رابرت و همکاران، 2003).

لازم به ذکر است شناخت روش‌های بهینه برای نگهداری حداکثری هر محصول خاص مستلزم انجام آزمایش‌های گوناگون است و نمی‌توان یک خط مشی کلی برای رسیدن به این هدف ترسیم کرد زیرا عوامل بسیاری از جمله شرایط تغذیه‌ای و اقلیمی در حین رشد و نمو، مرحله‌ی بلوغ هنگام برداشت، تفاوت‌های ژنتیکی بین ارقام مختلف و … در تغییرات فیزیولوژیکی و بیوشیمیایی پس از برداشت دخیل هستند (ماریا، 2007).

1-1- خاستگاه و تاریخچه ازگیل ژاپنی

1-2- مشخصات گیاه‌شناسی

ازگیل ژاپنی با نام علمی Eriobotrya japonica و نام انگلیسی Loquat درختی همیشه‌سبز و نیمه‌گرمسیری است و متعلق به خانواده Rosaceae و زیرخانواده Pomoideae می‌باشد. نام Eriobotrya از دو کلمه یونانی erion و botrys به معانی کرک و خوشه مشتق شده است که به کرکدار بودن برگ‌ها و میوه‌های این گیاه و فرم گلدهی آن اشاره دارد. کلمه japonica هم به ژاپن برمی‌گردد، چرا که ازگیل ژاپنی از این کشور به بسیاری از نقاط دنیا معرفی شد (حسین و همکاران، 2009).

این گیاه دارای گلهای کامل است و بیشتر ارقام آن خودگشن هستند، ولی در بعضی ارقام خودناسازگاری نیز دیده می‌شود. گلهای سفید رنگ ازگیل ژاپنی در پاییز شکوفا می‌شوند، میوه‌ها در طی زمستان رشد می‌کنند و در بهار می‌رسند. رنگ میوه‌های ازگیل ژاپنی از زرد کمرنگ تا نارنجی متغیر است. طعم آن‌ ها معمولا شیرین با یک ترشی ملایم است و بسیار آبدارند. میوه‌ها کروی یا تخم‌مرغی شکل‌اند و قطر آنها 2 تا 5 سانتیمتر و متوسط وزن آنها 30 تا 40 گرم می‌باشد که در ارقام بزرگ به 70 یا حتی به 170 گرم هم می‌رسد. معمولا 2 تا 4 بذر قهوه‌ای رنگ در هر میوه وجود دارد (لین و همکاران، 1999؛ لین و همکاران، 2007).

1-3- ازدیاد ازگیل ژاپنی

ازگیل ژاپنی از طریق بذر قابل تکثیر است اما مشکلاتی چون تفرق صفات، خودناسازگاری و دوره‌ی جوانی طولانی مانع استفاده از این روش تکثیر در باغات تجاری می‌شود. همچنین روش‌های دیگری از قبیل پیوند جوانه، خوابانیدن هوایی، کشت بافت و ریزازدیادی هم برای تکثیر ازگیل ژاپنی قابل استفاده است اما بهترین روش، پیوند شاخه روی دانهال‌های ازگیل ژاپنی، درخت به و بعضی گونه‌های جنس Eriobotrya است. پیوند زبانه‌ای، پیوند نیمانیم و پیوند اسکنه از جمله انواع پیوند شاخه‌اند که برای تکثیر این گیاه به‌کار می‌روند ( لین و همکاران، 1999).

1-4- نیازهای خاکی و اقلیمی

به‌طور کلی درخت ازگیل ژاپنی در نواحی نزدیک به دریا و بین عرض جغرافیای 20 تا 35 درجه و گاهی تا 45 درجه شمالی و جنوبی یافت می‌شود (بادنس و همکاران، 2000). این گیاه با نواحی مدیترانه‌ای کاملاً سازگار است و به‌‌دلیل نیازهای اقلیمی تقریباً مشابه با مرکبات، در مناطق مرکبات‌خیز به‌خوبی پرورش می‌یابد (پلات و کالیسکان،

قهوه‌ای شدن آنزیمی مهم‌ترین ناهنجاری فیزیولوژیکی است که به‌شدت کیفیت پس از برداشت و عمر انباری ازگیل ژاپنی را تحت تاثیر قرار می‌دهد. به‌منظور بررسی اثر آب مقطر و تعدادی از عوامل ضد قهوه‌ای شدن آنزیمی از جمله اسید آسکوربیک (1 و 2 درصد)، اسید سیتریک (5/0 و 1 درصد)، هگزامتافسفات سدیم (5/0 و 1 درصد) و اثر ترکیبی این مواد (در 2 غلظت)، آزمایشی به‌صورت فاکتوریل با 3 عامل زمان (7 سطح)، بسته‌بندی (2 سطح) و تیمار شیمیایی(9 سطح) برای صفت کاهش وزن و 2 عامل بسته‌بندی (2 سطح) و تیمار شیمیایی (10 سطح) برای سایر صفات، بر پایه طرح کاملاً تصادفی در 3 تکرار طراحی شد. میوه‌های تیمار شده پس از بسته‌بندی به دو روش (ظروف پلی‌استیرنی یا ظروف پلی‌استیرنی پوشیده شده با فیلم‌های پلی‌اتیلنی سبک) به مدت 35 روز در انبار سرد نگهداری شده و پس از آن به منظور ایجاد حالت مشابه با بازار، بدون پوشش به ‌مدت 2 روز دیگر در دمای 25 درجه سانتیگراد قرار گرفتند. برخی خصوصیات فیزیکوشیمیایی از قبیل کاهش وزن، شاخص قهوه‌ای شدن، مواد جامد محلول (TSS)، اسیدیته قابل تیتر (TA)، TSS/TA، ویتامین ث، فنل کل، فلاونوئید کل و فعالیت آنتی­اکسیدانی میوه­ ها اندازه‌گیری شد. نتایج نشان داد هگزامتافسفات سدیم بیشترین تاثیر را در کنترل کاهش وزن نمونه‌ها داشت. تیمارهای اسید آسکوربیک 2 درصد، اسید سیتریک 1 درصد و هگزامتافسفات سدیم 1 درصد نیز کمترین شاخص قهوه‌ای شدن را به خود اختصاص دادند. پس از 2 + 35 روز نگهداری، در تمام نمونه‌ها میزان TSS (به‌جز تیمار اسید آسکوربیک 2 درصد) و TA کاهش و در مقابل، میزان TSS/TA افزایش یافت. همچنین مشخص شد ویتامین ث میوه‌ها در پایان مدت نگهداری کاهش معنی‌داری داشته است اما تیمار اسید آسکوربیک 2 درصد توانست آن را در حد مطلوبی حفظ نماید. علاوه بر این بیشترین مقدار فنل کل، فلاونوئید کل و فعالیت آنتی‌اکسیدانی در میوه‌های تیمار شده با اسید آسکوربیک 2 درصد و محلول ترکیبی با غلظت کمتر مشاهده شد. در مجموع مشخص شد که اسید آسکوربیک 2 درصد موثرترین تیمار جهت حفظ کیفیت میوه‌های ازگیل ژاپنی در طی انبارداری بوده است.

کلید واژه: ازگیل ژاپنی، اسید آسکوربیک، اسید سیتریک، قهوه‌ای شدن آنزیمی، هگزامتافسفات سدیم.

میوه­ ها منابع غنی از كربوهیدرات­ها، ویتامین­ها، آنتی‌اكسیدان­ها، پلی‌فنل­ها، مواد معدنی و فیبرهای غذایی هستند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که رژیم غذایی سرشار از میوه و سبزی خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی و عروقی، انواع سرطان، بیماری‌های پوستی و سایر بیماری‌های مزمن را کاهش می‌دهد (برتازا و همکاران، 2003). ارزش غذایی بالای این محصولات میزان تقاضای آن‌ ها را در طی سالیان اخیر بین مصرف كنندگان افزایش داده و بستری را جهت توسعه اقتصادی فراهم نموده است (فالر و فیالو، 2010).

تولید میوه‌هایی با کیفیت مطلوب از طریق اتخاذ تدابیر مدیریتی در حین فصل رشد امکان‌پذیر است اما یکی از مشکلات جدی در صنعت تولید محصولات باغی، حفظ کیفیت پس از برداشت آن‌ هاست. واکنش‌های متابولیکی در محصولات، پس از برداشت نیز ادامه پیدا می‌کند که می‌تواند شاخصه‌های کیفی آن‌ ها از جمله رنگ، طعم، عطر، ارزش غذایی و بافتشان را تحت تاثیر قرار داده و از بازارپسندی آن‌ ها بکاهد. این امر در مورد میوه‌های گرمسیری و نیمه‌گرمسیری که طبیعت فسادپذیرتری دارند بیشتر صدق می‌کند (فرناندو و همکاران، 2004).

تلفات پس از برداشت می‌تواند در هر نقطه از زنجیره‌ی تولید و بازاریابی رخ دهد و بسته به نوع محصول و محل تولید، بین 10 تا 50 درصد تخمین زده می‌شود (ماریا، 2007). زخم‌ها و صدمات مکانیکی از مهم‌ترین دلایل ضایعات در میوه‌هاست و جلوگیری از ایجاد چنین آسیب‌هایی در زمان برداشت یا پس از آن می‌تواند در حفظ کیفیت محصولات تاثیرگذار باشد (کاپلینی و سپونیس، 1984). همچنین آگاهی از فیزیولوژی پس از برداشت محصولات باغی که عبارتست از مطالعه‌ی فرایندهای زیستی بافت‌های گیاهی پس از جدا شدنشان از گیاه مادری، به همراه کاربرد تکنولوژی‌های پس از برداشت و انواع تیمار فیزیکی و شیمیایی جهت به حداکثر رساندن خصوصیات کیفی بسیار حائز اهمیت است (ماریا، 2007). البته امروزه با افزایش سطح آگاهی مصرف کنندگان، عدم استفاده از مواد شیمیایی مصنوعی در صنایع غذایی مورد تاکید قرار گرفته است، لذا لزوم بررسی و شناسایی مواد طبیعی و غیرسمی موثر در افزایش ماندگاری محصولات بیشتر احساس می‌شود (رابرت و همکاران، 2003).

لازم به ذکر است شناخت روش‌های بهینه برای نگهداری حداکثری هر محصول خاص مستلزم انجام آزمایش‌های گوناگون است و نمی‌توان یک خط مشی کلی برای رسیدن به این هدف ترسیم کرد زیرا عوامل بسیاری از جمله شرایط تغذیه‌ای و اقلیمی در حین رشد و نمو، مرحله‌ی بلوغ هنگام برداشت، تفاوت‌های ژنتیکی بین ارقام مختلف و … در تغییرات فیزیولوژیکی و بیوشیمیایی پس از برداشت دخیل هستند (ماریا، 2007).

1-1- خاستگاه و تاریخچه ازگیل ژاپنی

1-2- مشخصات گیاه‌شناسی

ازگیل ژاپنی با نام علمی Eriobotrya japonica و نام انگلیسی Loquat درختی همیشه‌سبز و نیمه‌گرمسیری است و متعلق به خانواده Rosaceae و زیرخانواده Pomoideae می‌باشد. نام Eriobotrya از دو کلمه یونانی erion و botrys به معانی کرک و خوشه مشتق شده است که به کرکدار بودن برگ‌ها و میوه‌های این گیاه و فرم گلدهی آن اشاره دارد. کلمه japonica هم به ژاپن برمی‌گردد، چرا که ازگیل ژاپنی از این کشور به بسیاری از نقاط دنیا معرفی شد (حسین و همکاران، 2009).

این گیاه دارای گلهای کامل است و بیشتر ارقام آن خودگشن هستند، ولی در بعضی ارقام خودناسازگاری نیز دیده می‌شود. گلهای سفید رنگ ازگیل ژاپنی در پاییز شکوفا می‌شوند، میوه‌ها در طی زمستان رشد می‌کنند و در بهار می‌رسند. رنگ میوه‌های ازگیل ژاپنی از زرد کمرنگ تا نارنجی متغیر است. طعم آن‌ ها معمولا شیرین با یک ترشی ملایم است و بسیار آبدارند. میوه‌ها کروی یا تخم‌مرغی شکل‌اند و قطر آنها 2 تا 5 سانتیمتر و متوسط وزن آنها 30 تا 40 گرم می‌باشد که در ارقام بزرگ به 70 یا حتی به 170 گرم هم می‌رسد. معمولا 2 تا 4 بذر قهوه‌ای رنگ در هر میوه وجود دارد (لین و همکاران، 1999؛ لین و همکاران، 2007).

1-3- ازدیاد ازگیل ژاپنی

ازگیل ژاپنی از طریق بذر قابل تکثیر است اما مشکلاتی چون تفرق صفات، خودناسازگاری و دوره‌ی جوانی طولانی مانع استفاده از این روش تکثیر در باغات تجاری می‌شود. همچنین روش‌های دیگری از قبیل پیوند جوانه، خوابانیدن هوایی، کشت بافت و ریزازدیادی هم برای تکثیر ازگیل ژاپنی قابل استفاده است اما بهترین روش، پیوند شاخه روی دانهال‌های ازگیل ژاپنی، درخت به و بعضی گونه‌های جنس Eriobotrya است. پیوند زبانه‌ای، پیوند نیمانیم و پیوند اسکنه از جمله انواع پیوند شاخه‌اند که برای تکثیر این گیاه به‌کار می‌روند ( لین و همکاران، 1999).

1-4- نیازهای خاکی و اقلیمی

به‌طور کلی درخت ازگیل ژاپنی در نواحی نزدیک به دریا و بین عرض جغرافیای 20 تا 35 درجه و گاهی تا 45 درجه شمالی و جنوبی یافت می‌شود (بادنس و همکاران، 2000). این گیاه با نواحی مدیترانه‌ای کاملاً سازگار است و به‌‌دلیل نیازهای اقلیمی تقریباً مشابه با مرکبات، در مناطق مرکبات‌خیز به‌خوبی پرورش می‌یابد (پلات و کالیسکان، 2007؛ ویلانووا و همکاران، 2001).

ازگیل ژاپنی به محدوده‌ی وسیعی از خاک‌ها اعم از اسیدی یا قلیایی و سبک یا سنگین مقاوم است و در صورت رطوبت و زهکشی مناسب خاک، به‌خوبی رشد می‌کند (لین و همکاران، 2007). مقاومت درخت به سرما تا منهای 10 درجه سانتیگراد می‌رسد اما میوه‌ها در دمای کمتر از منهای 3 درجه یخ می‌زنند. احداث یک باغ ازگیل ژاپنی در مناطقی توصیه می‌شود که دارای دمای زمستانه بیش از منهای 3 درجه و دمای تابستانه کمتر از 35 درجه سانتیگراد باشند (لین، 2007).

1-5- ارزش غذایی و دارویی ازگیل ژاپنی

میوه‌ی ازگیل ژاپنی معمولاً مصرف تازه‌خوری دارد و علاوه بر طعم شیرین و آبدار بودن، سرشار از مواد معدنی و انواع ویتامین به‌ خصوص منگنز، پتاسیم و پرو ویتامین آ است (کارادنیز، 2003).

جدول 1-1- ارزش غذایی 100 گرم میوه ازگیل‌ژاپنی

ترکیبات میوه	مقدار
آب	00/87 درصد
کالری	00/47 کیلو کالری
پروتئین	400/0 گرم
چربی	200/0 گرم
کلسترول	00/00
کربوهیدرات	00/12 گرم
فیبر	700/1 گرم
کلسیم	00/16 میلی‌گرم
منگنز	148/0 میلی‌گرم
آهن	300/0 میلی‌گرم
منیزیم	00/13 میلی‌گرم
فسفر	00/27 میلی‌گرم
پتاسیم	0/266 میلی‌گرم
سدیم	00/01 میلی‌گرم
ویتامین ث	00/03 میلی‌گرم
ویتامین آ	00/76 میکروگرم
منبع: سازمان تحقیقات وزارت کشاورزی ایالات متحده (U.S.D.A، 2013)

همچنین خواص ضد سرطانی، ضد دیابتی، تسکین درد و رفع التهاب‌های پوستی هم به برگ‌های این گیاه نسبت داده شده است و میوه‌ی آن به‌دلیل داشتن مواد مغذی در بهبود عملکرد قلب، تقویت قوه‌ی بینایی و سلامت دندان‌ها نقش دارد و با دارا بودن مقادیر زیادی فیبر باعث عملکرد بهتر دستگاه گوارش می‌شود (نیشیوکا و همکاران، 2002).

از طرفی بذر ازگیل ژاپنی به‌دلیل دارا بودن اسیدهای چرب غیراشباع از جمله اسید لینولنیک و اسید لینولئیک در بهبود عملکرد کبد و پیشگیری از ابتلا به نارسایی کبد موثر است (نیشیوکا و همکاران، 2002).

1-6- ارقام ازگیل ژاپنی

در کشور ما تحقیقات مدونی بر روی ارقام محلی ازگیل ژاپنی صورت نگرفته است و اطلاعات چندانی در این زمینه موجود نیست اما ارقام بسیاری در سایر کشورها به‌ویژه چین، ژاپن و اسپانیا توسط نشانگرهای مولکولی و با توجه به ویژگی‌های فیزیکی و مرفولوژیکی این گیاه شناسایی و معرفی شده‌اند. چین بزرگ‌ترین ژرم‌پلاسم ازگیل ژاپنی را در اختیار دارد و حدود 250 رقم مختلف از این گیاه در باغ ملی ازگیل ژاپنی فوژو[3] در منطقه فوجیان موجود است. در بانک‌های ژرم‌پلاسم اسپانیا و ژاپن هم به‌ ترتیب 100 و 60 رقم ازگیل ژاپنی وجود دارد (لین، 2007).

گوانگیو[4]، یانگوشی 1[5]، دائوزینگ[6]، جیفانگ‌ژونگ[7]، زائوژونگ 6[8]، مگدال[9]، الگری[10]، گلدن ناگت[11]، موگی[12] و تاناکا[13].

 1-7- اهمیت اقتصادی

تولید جهانی میوه‌ی ازگیل ژاپنی حدود 550000 تن است و سطح زیر کشت آن به بیش از 130000 هکتار می‌رسد (هاسه‌گاوا و همکاران، 2010؛ لین، 2007). چین، اسپانیا، ترکیه، پاکستان و ژاپن بزرگ‌ترین تولیدکنندگان ازگیل ژاپنی در دنیا می‌باشند. علاوه بر این کشورها حدود 30 کشور دیگر از جمله برزیل، استرالیا، نیوزیلند، هند، ماداگاسکار، مراکش، ایتالیا، یونان و آمریکا هم در تولید این میوه نقش دارند (بادنس و همکاران، 2000؛ لین، 2007).

کشت و کار ازگیل ژاپنی در چین از دهه 70 میلادی با شروع برنامه‌های اصلاحی که روی معرفی، انتخاب و دورگ‌گیری ارقام مختلف متمرکز بود رشد چشمگیری داشته است و از 2000 هکتار به 21470000هکتار در سال 1995 و به 14700هکتار در سال 2005 رسیده است (لین و همکاران، 2007؛ ژنگ، 2001).

 2007؛ ویلانووا و همکاران، 2001).

ازگیل ژاپنی به محدوده‌ی وسیعی از خاک‌ها اعم از اسیدی یا قلیایی و سبک یا سنگین مقاوم است و در صورت رطوبت و زهکشی مناسب خاک، به‌خوبی رشد می‌کند (لین و همکاران، 2007). مقاومت درخت به سرما تا منهای 10 درجه سانتیگراد می‌رسد اما میوه‌ها در دمای کمتر از منهای 3 درجه یخ می‌زنند. احداث یک باغ ازگیل ژاپنی در مناطقی توصیه می‌شود که دارای دمای زمستانه بیش از منهای 3 درجه و دمای تابستانه کمتر از 35 درجه سانتیگراد باشند (لین، 2007).

1-5- ارزش غذایی و دارویی ازگیل ژاپنی

میوه‌ی ازگیل ژاپنی معمولاً مصرف تازه‌خوری دارد و علاوه بر طعم شیرین و آبدار بودن، سرشار از مواد معدنی و انواع ویتامین به‌ خصوص منگنز، پتاسیم و پرو ویتامین آ است (کارادنیز، 2003).

جدول 1-1- ارزش غذایی 100 گرم میوه ازگیل‌ژاپنی

ترکیبات میوه	مقدار
آب	00/87 درصد
کالری	00/47 کیلو کالری
پروتئین	400/0 گرم
چربی	200/0 گرم
کلسترول	00/00
کربوهیدرات	00/12 گرم
فیبر	700/1 گرم
کلسیم	00/16 میلی‌گرم
منگنز	148/0 میلی‌گرم
آهن	300/0 میلی‌گرم
منیزیم	00/13 میلی‌گرم
فسفر	00/27 میلی‌گرم
پتاسیم	0/266 میلی‌گرم
سدیم	00/01 میلی‌گرم
ویتامین ث	00/03 میلی‌گرم
ویتامین آ	00/76 میکروگرم
منبع: سازمان تحقیقات وزارت کشاورزی ایالات متحده (U.S.D.A، 2013)

همچنین خواص ضد سرطانی، ضد دیابتی، تسکین درد و رفع التهاب‌های پوستی هم به برگ‌های این گیاه نسبت داده شده است و میوه‌ی آن به‌دلیل داشتن مواد مغذی در بهبود عملکرد قلب، تقویت قوه‌ی بینایی و سلامت دندان‌ها نقش دارد و با دارا بودن مقادیر زیادی فیبر باعث عملکرد بهتر دستگاه گوارش می‌شود (نیشیوکا و همکاران، 2002).

از طرفی بذر ازگیل ژاپنی به‌دلیل دارا بودن اسیدهای چرب غیراشباع از جمله اسید لینولنیک و اسید لینولئیک در بهبود عملکرد کبد و پیشگیری از ابتلا به نارسایی کبد موثر است (نیشیوکا و همکاران، 2002).

1-6- ارقام ازگیل ژاپنی

در کشور ما تحقیقات مدونی بر روی ارقام محلی ازگیل ژاپنی صورت نگرفته است و اطلاعات چندانی در این زمینه موجود نیست اما ارقام بسیاری در سایر کشورها به‌ویژه چین، ژاپن و اسپانیا توسط نشانگرهای مولکولی و با توجه به ویژگی‌های فیزیکی و مرفولوژیکی این گیاه شناسایی و معرفی شده‌اند. چین بزرگ‌ترین ژرم‌پلاسم ازگیل ژاپنی را در اختیار دارد و حدود 250 رقم مختلف از این گیاه در باغ ملی ازگیل ژاپنی فوژو[3] در منطقه فوجیان موجود است. در بانک‌های ژرم‌پلاسم اسپانیا و ژاپن هم به‌ ترتیب 100 و 60 رقم ازگیل ژاپنی وجود دارد (لین، 2007).

گوانگیو[4]، یانگوشی 1[5]، دائوزینگ[6]، جیفانگ‌ژونگ[7]، زائوژونگ 6[8]، مگدال[9]، الگری[10]، گلدن ناگت[11]، موگی[12] و تاناکا[13].

 1-7- اهمیت اقتصادی

تولید جهانی میوه‌ی ازگیل ژاپنی حدود 550000 تن است و سطح زیر کشت آن به بیش از 130000 هکتار می‌رسد (هاسه‌گاوا و همکاران، 2010؛ لین، 2007). چین، اسپانیا، ترکیه، پاکستان و ژاپن بزرگ‌ترین تولیدکنندگان ازگیل ژاپنی در دنیا می‌باشند. علاوه بر این کشورها حدود 30 کشور دیگر از جمله برزیل، استرالیا، نیوزیلند، هند، ماداگاسکار، مراکش، ایتالیا، یونان و آمریکا هم در تولید این میوه نقش دارند (بادنس و همکاران، 2000؛ لین، 2007).

کشت و کار ازگیل ژاپنی در چین از دهه 70 میلادی با شروع برنامه‌های اصلاحی که روی معرفی، انتخاب و دورگ‌گیری ارقام مختلف متمرکز بود رشد چشمگیری داشته است و از 2000 هکتار به 21470000هکتار در سال 1995 و به 14700هکتار در سال 2005 رسیده است (لین و همکاران، 2007؛ ژنگ، 2001).

:

از عوامل مهم تعیین کننده عملکرد لوبیا، رعایت تاریخ کشت مناسب می باشد. به طور کلی عوامل اقلیمی مثل دما، بارندگی، طول روز، باد و غیره و عوامل غیراقلیمی مثل آفات، امراض، علف های هرز، پرندگان، اقتصاد تولید و غیره بر انتخاب تاریخ کشت مناسب موثر هستند (مظاهری و مجنون حسینی، 1384). دستیابی به عملکرد دانه زیاد در لوبیا از اهداف اصلی کشت این گیاه است که می‌تواند با تغییر عوامل ژنتیکی، محیطی و مدیریتی و برهمکنش آنها به دست آید. از میان عوامل مدیریتی، تاریخ کاشت عامل مهمی است که از راه تأثیر بر طول دوره رشد رویشی و زایشی و نسبت آن‌ ها، بر عملکرد کمی و کیفی لوبیا اثر میگذارد (دپاه و همکاران[1] ، 2000؛ موزامبر و همکاران[2]، 2003). کاشت به موقع لوبیا سبب می‌شود که زمان گلدهی با دمای مناسب برخورد کرده و در نتیجه غلاف و دانه بیشتری تشکیل شود. تاریخ کشت مناسب همچنین، سبب بهینه شدن طول دوره رشد و گسترش اندام‌های رویشی شده و پتانسیل انتقال مواد فتوسنتزی به قسمتهای ذخیره‌ای از جمله دانه را افزایش می‌دهد. اما، تأخیر در کاشت در کنار کوتاهتر کردن طول دوره رشد رویشی سبب گل‌انگیزی زودتر از موعد گیاه می‌شود که به نوبه خود کاهش تجمع ماده خشک، کاهش تعداد غلاف و شاخه در بوته و در نهایت، کاهش عملکرد را در پی خواهد داشت (اکپارا[3]، 1999؛ لوپز‒ بلیدو و همکاران[4]، 2008).

از آن جایی که بررسی توأم اثر تاریخ کاشت و اثر استفاده از مالچ می‌تواند نتایج حائز اهمیتی از نظر میزان تأثیرگذاری بر عملکرد و اجزای عملکرد در گیاه لوبیا داشته باشد، در نتیجه این تحقیق با هدف تعیین مناسب‌ترین تاریخ کاشت جهت دستیابی به عملکرد مطلوب در استان گیلان و نیز بررسی کاربرد استفاده از مالچ پلاستیکی بر عملکرد و

:

از عوامل مهم تعیین کننده عملکرد لوبیا، رعایت تاریخ کشت مناسب می باشد. به طور کلی عوامل اقلیمی مثل دما، بارندگی، طول روز، باد و غیره و عوامل غیراقلیمی مثل آفات، امراض، علف های هرز، پرندگان، اقتصاد تولید و غیره بر انتخاب تاریخ کشت مناسب موثر هستند (مظاهری و مجنون حسینی، 1384). دستیابی به عملکرد دانه زیاد در لوبیا از اهداف اصلی کشت این گیاه است که می‌تواند با تغییر عوامل ژنتیکی، محیطی و مدیریتی و برهمکنش آنها به دست آید. از میان عوامل مدیریتی، تاریخ کاشت عامل مهمی است که از راه تأثیر بر طول دوره رشد رویشی و زایشی و نسبت آن‌ ها، بر عملکرد کمی و کیفی لوبیا اثر میگذارد (دپاه و همکاران[1] ، 2000؛ موزامبر و همکاران[2]، 2003). کاشت به موقع لوبیا سبب می‌شود که زمان گلدهی با دمای مناسب برخورد کرده و در نتیجه غلاف و دانه بیشتری تشکیل شود. تاریخ کشت مناسب همچنین، سبب بهینه شدن طول دوره رشد و گسترش اندام‌های رویشی شده و پتانسیل انتقال مواد فتوسنتزی به قسمتهای ذخیره‌ای از جمله دانه را افزایش می‌دهد. اما، تأخیر در کاشت در کنار کوتاهتر کردن طول دوره رشد رویشی سبب گل‌انگیزی زودتر از موعد گیاه می‌شود که به نوبه خود کاهش تجمع ماده خشک، کاهش تعداد غلاف و شاخه در بوته و در نهایت، کاهش عملکرد را در پی خواهد داشت (اکپارا[3]، 1999؛ لوپز‒ بلیدو و همکاران[4]، 2008).

از آن جایی که بررسی توأم اثر تاریخ کاشت و اثر استفاده از مالچ می‌تواند نتایج حائز اهمیتی از نظر میزان تأثیرگذاری بر عملکرد و اجزای عملکرد در گیاه لوبیا داشته باشد، در نتیجه این تحقیق با هدف تعیین مناسب‌ترین تاریخ کاشت جهت دستیابی به عملکرد مطلوب در استان گیلان و نیز بررسی کاربرد استفاده از مالچ پلاستیکی بر عملکرد و اجزای عملکرد لوبیا محلی گیلان به مرحله اجرا درآمد.

2-1- مبدأ و پیشینه لوبیا

مبداء لوبیا از نواحی گرمسیر امریکای جنوبی است و کاشت آن در امریکا از ادوار خیلی قدیم مرسوم بود. بسیاری از انواع این گیاه قبل از کشف امریکا به وسیله سرخپوستان بومی امریکا کاشته شده و مورد استفاده قرار می‌گرفته است (کوچکی و بنایان اول، 1372). لوبیا معمولی با نام های مختلف لوبیا فرانسوی و یا لوبیا سبز شناخته می شوند از جنس (Phaseolus) بوده و شامل 220 گونه است، 20 گونه زراعی آن‌ ها برای تولید غلاف سبز یا بذر خشک بیشتر مورد کشت و کار قرار دارند و اغلب در مناطق گرمسیری دنیا انتشار یافته‌اند. براساس مبدأ (منشأ) پیدایش، گونه‌های این جنس به دو گروه تقسیم می‌شوند:

الف- گونه‌هایی با مبدا قاره امریکا (گونه های دنیای جدید)

ب- گونه‌هایی با مبدا آسیایی (گونه های دنیای قدیم)

مقایسه صفات مورفولوژیک، اکولوژیک، توزیع جغرافیایی، روابط ژنتیکی سوابق باستان شناسی نشان می‌دهد که انواع وحشی لوبیا از قاره امریکا (مرکزی و جنوبی) منشأ یافته‌اند. با مطالعه روی مارکرهای مولکولی، دو مرکز تنوع بزرگ جغرافیایی شامل امریکای مرکزی (منطقه فرو امریکا 1) و امریکای جنوبی (منطقه آند 2) برای لوبیا معرفی کرده‌اند و یک کمربند انتقال بین این دو ناحیه در شمال پرو یافته‌اند. ایزولاسیون جغرافیایی و خود باروری گیاه لوبیا مانع انتقال ژن‌های یک مبدأ یا جمعیت به مبدأ یا جمعیت دیگر شده که دلیل عمده اختلاف بین ژنوتیپ‌های این دو مرکز بوده است. گونه‌های امریکایی دارای غلاف‌های بزرگ و نسبتاً پهن، نوک‌دار (مهمیزدار) محتوی چندین بذر درشت (4 تا 8 بذر در هر غلاف) و گوشوارک‌های کوچک و میخی شکل هستند. برخی انواع لوبیا در این گونه‌ها عبارتند از: لوبیا معمولی، لوبیا تپاری، لوبیا فرنگی و یا لوبیا لیما (نوع دانه درشت در امریکای جنوبی و نوع دانه ریز در امریکای مرکزی) لوبیا رونده، لوبیا قرمز رونده و غیره (مجنون حسینی،1387).

 اجزای عملکرد لوبیا محلی گیلان به مرحله اجرا درآمد.

2-1- مبدأ و پیشینه لوبیا

مبداء لوبیا از نواحی گرمسیر امریکای جنوبی است و کاشت آن در امریکا از ادوار خیلی قدیم مرسوم بود. بسیاری از انواع این گیاه قبل از کشف امریکا به وسیله سرخپوستان بومی امریکا کاشته شده و مورد استفاده قرار می‌گرفته است (کوچکی و بنایان اول، 1372). لوبیا معمولی با نام های مختلف لوبیا فرانسوی و یا لوبیا سبز شناخته می شوند از جنس (Phaseolus) بوده و شامل 220 گونه است، 20 گونه زراعی آن‌ ها برای تولید غلاف سبز یا بذر خشک بیشتر مورد کشت و کار قرار دارند و اغلب در مناطق گرمسیری دنیا انتشار یافته‌اند. براساس مبدأ (منشأ) پیدایش، گونه‌های این جنس به دو گروه تقسیم می‌شوند:

الف- گونه‌هایی با مبدا قاره امریکا (گونه های دنیای جدید)

ب- گونه‌هایی با مبدا آسیایی (گونه های دنیای قدیم)

مقایسه صفات مورفولوژیک، اکولوژیک، توزیع جغرافیایی، روابط ژنتیکی سوابق باستان شناسی نشان می‌دهد که انواع وحشی لوبیا از قاره امریکا (مرکزی و جنوبی) منشأ یافته‌اند. با مطالعه روی مارکرهای مولکولی، دو مرکز تنوع بزرگ جغرافیایی شامل امریکای مرکزی (منطقه فرو امریکا 1) و امریکای جنوبی (منطقه آند 2) برای لوبیا معرفی کرده‌اند و یک کمربند انتقال بین این دو ناحیه در شمال پرو یافته‌اند. ایزولاسیون جغرافیایی و خود باروری گیاه لوبیا مانع انتقال ژن‌های یک مبدأ یا جمعیت به مبدأ یا جمعیت دیگر شده که دلیل عمده اختلاف بین ژنوتیپ‌های این دو مرکز بوده است. گونه‌های امریکایی دارای غلاف‌های بزرگ و نسبتاً پهن، نوک‌دار (مهمیزدار) محتوی چندین بذر درشت (4 تا 8 بذر در هر غلاف) و گوشوارک‌های کوچک و میخی شکل هستند. برخی انواع لوبیا در این گونه‌ها عبارتند از: لوبیا معمولی، لوبیا تپاری، لوبیا فرنگی و یا لوبیا لیما (نوع دانه درشت در امریکای جنوبی و نوع دانه ریز در امریکای مرکزی) لوبیا رونده، لوبیا قرمز رونده و غیره (مجنون حسینی،1387).

اگر افزایش در تولید مواد غذایی متناسب با افزایش جمعیت انجام نشود، در آینده مشکلات فراوانی پیش روی بشر بروز نموده و خطر قحطی سراسر جهان را تهدید خواهد نمود چرا که با بهبود وضعیت بهداشتی جوامع و ارائه روش‎های نوین پیشگیری از بیماری‎ها و بالارفتن میانگین عمر، جمعیت روند رو به رشد سریعتری را دنبال نموده(در هر ساعت 8700 نفر) و نیاز غذایی و پروتئینی بسیار حائز اهمیت دارد(افشار، 1380).

در کشور ایران بالغ بر 75 میلیون نفر است، با رشدی معادل 5/2 درصد در سال های آینده به نزدیک 100 میلیون نفر خواهد رسید. البته با سیاست جدید دولت و نظام برای افزایش جمعیت این ارقام مقادیر بیشتری را بخود اختصاص خواهد داد. در صورت ثابت بودن نیاز سرانه گوشت، بایستی در سال های آتی تولیدگوشت 5/1 برابر و متناسب با آن تولیدات دامی حدود 8/4 برابر افزایش یابد(خالداری، 1387).

از طرفی کیفیت و کمیت غذای دریافتی مردم ایران هنوز فاصله زیادی با استانداردهای جهانی دارد(زهری، 1372).

مشکل تغذیه دام در کشور از مهم ترین مسائل دامپروری بوده(70-50 درصد هزینه های تولیدات دامی(آبرامس[1]، 2000))و باتوجه مشکلات مربوط به واردات نهاده های دامی در راستای تحریم ها سبب افزایش قیمتهای تولید و به تبع آن کاهش تولیدات بخش دامی گشته است.یکی از منابع ارزان قیمت برای تغذیه دام، مراتع (فرهومند، 1381) بوده که با بیش از 3000 میلیون هکتار(بیش از 25%) از سطح خشکی های زمین و 4000 میلیون هکتار واقع دراراضی جنگلی و بیشه زارها، علوفه حاصل، بیش از 90% انرژی غذایی 1500 میلیون واحد دامی شامل گوسفند، بز، گاو، گاومیش، شتر و … را تأمین کرده و لذا علوفه مراتع بطور غیر مستقیم بخش اعظم غذای ساکنین زمین را تولید می کند(شیندی² و همکاران، 2000).

ایران یکی از مهمترین مراکز تنوع گیاهان علوفه ای می باشد و از پتانسیل بالقوه ای برای توسعه این محصولات برخوردار است. برای بهره برداری بهتر از این پتانسیل نیاز به برنامه ریزی دقیق و مناسبی می باشد تا به نحو مطلوبی بتوان این تنوع کم نظیر را حفظ کرده و از آن بهره برداری نمود. اما در کشور ما به شناخت، تولید و مدیریت گیاهان علوفه ای در مقایسه با سایر محصولات زراعی کمتر توجه شده است. تولید علوفه هایی که علاوه بر عملکرد خوب دارای مواد مغذی مناسب برای انواع متفاوت دام ها هستند یکی از اهداف مهم می باشد. کمبود علوفه در کشور و فشار بیش از حد به مراتع منجر به کاهش تولیدات دامی، کمبود فعلی گوشت و تخریب مراتع شده است. واردات علوفه و گوشت راه حل اساسی در این راستا نیست، بلکه تولید خوراک دام در داخل کشور بهترین راهکار در این مورد می باشد. باید توجه داشت که منابع طبیعی بیش از 80 % از مساحت کل کشور را شامل می شود و معادل 136 میلیون هکتار سرزمین ایران را در بر می گیرد و 90 میلیون هکتار از مساحت کل منابع طبیعی ایران را مراتع تشکیل می دهد. در حال حاضر تولید بالفعل معادل 21/4 میلیون تن علوفه خشک است که 50 % آن قابل برداشت بوده و نقش مهمی در تغذیه دامهای کشور دارد( آقاجانی و رضایی 1383).

اگر افزایش در تولید مواد غذایی متناسب با افزایش جمعیت انجام نشود، در آینده مشکلات فراوانی پیش روی بشر بروز نموده و خطر قحطی سراسر جهان را تهدید خواهد نمود چرا که با بهبود وضعیت بهداشتی جوامع و ارائه روش‎های نوین پیشگیری از بیماری‎ها و بالارفتن میانگین عمر، جمعیت روند رو به رشد سریعتری را دنبال نموده(در هر ساعت 8700 نفر) و نیاز غذایی و پروتئینی بسیار حائز اهمیت دارد(افشار، 1380).

در کشور ایران بالغ بر 75 میلیون نفر است، با رشدی معادل 5/2 درصد در سال های آینده به نزدیک 100 میلیون نفر خواهد رسید. البته با سیاست جدید دولت و نظام برای افزایش جمعیت این ارقام مقادیر بیشتری را بخود اختصاص خواهد داد. در صورت ثابت بودن نیاز سرانه گوشت، بایستی در سال های آتی تولیدگوشت 5/1 برابر و متناسب با آن تولیدات دامی حدود 8/4 برابر افزایش یابد(خالداری، 1387).

از طرفی کیفیت و کمیت غذای دریافتی مردم ایران هنوز فاصله زیادی با استانداردهای جهانی دارد(زهری، 1372).

مشکل تغذیه دام در کشور از مهم ترین مسائل دامپروری بوده(70-50 درصد هزینه های تولیدات دامی(آبرامس[1]، 2000))و باتوجه مشکلات مربوط به واردات نهاده های دامی در راستای تحریم ها سبب افزایش قیمتهای تولید و به تبع آن کاهش تولیدات بخش دامی گشته است.یکی از منابع ارزان قیمت برای تغذیه دام، مراتع (فرهومند، 1381) بوده که با بیش از 3000 میلیون هکتار(بیش از 25%) از سطح خشکی های زمین و 4000 میلیون هکتار واقع دراراضی جنگلی و بیشه زارها، علوفه حاصل، بیش از 90% انرژی غذایی 1500 میلیون واحد دامی شامل گوسفند، بز، گاو، گاومیش، شتر و … را تأمین کرده و لذا علوفه مراتع بطور غیر مستقیم بخش اعظم غذای ساکنین زمین را تولید می کند(شیندی² و همکاران، 2000).

ایران یکی از مهمترین مراکز تنوع گیاهان علوفه ای می باشد و از پتانسیل بالقوه ای برای توسعه این محصولات برخوردار است. برای بهره برداری بهتر از این پتانسیل نیاز به برنامه ریزی دقیق و مناسبی می باشد تا به نحو مطلوبی بتوان این تنوع کم نظیر را حفظ کرده و از آن بهره برداری نمود. اما در کشور ما به شناخت، تولید و مدیریت گیاهان علوفه ای در مقایسه با سایر محصولات زراعی کمتر توجه شده است. تولید علوفه هایی که علاوه بر عملکرد خوب دارای مواد مغذی مناسب برای انواع متفاوت دام ها هستند یکی از اهداف مهم می باشد. کمبود علوفه در کشور و فشار بیش از حد به مراتع منجر به کاهش تولیدات دامی، کمبود فعلی گوشت و تخریب مراتع شده است. واردات علوفه و گوشت راه حل اساسی در این راستا نیست، بلکه تولید خوراک دام در داخل کشور بهترین راهکار در این مورد می باشد. باید توجه داشت که منابع طبیعی بیش از 80 % از مساحت کل کشور را شامل می شود و معادل 136 میلیون هکتار سرزمین ایران را در بر می گیرد و 90 میلیون هکتار از مساحت کل منابع طبیعی ایران را مراتع تشکیل می دهد. در حال حاضر تولید بالفعل معادل 21/4 میلیون تن علوفه خشک است که 50 % آن قابل برداشت بوده و نقش مهمی در تغذیه دامهای کشور دارد( آقاجانی و رضایی 1383).

آمار و اطلاعات موجود در منابع نشان می دهد که علوفه تولیدی مراتع کشور با سطحی معادل 90 میلیون هکتار فقط می تواند 40 میلیون واحد دامی را تعذیه نماید در حالی که تعداد دام موجود در کشور در حال حاضر بیش از 100 میلیون واحد دامی است(مصداقی1372).

استفاده علمی و اصولی از مراتع، مستلزم آگاهی از کیفیت و ارزش غذایی گونه های موجود در مراتع، همراه با مدیریت کارآمد می باشد(عرفانزاده و ارزانی، 1381).

علوفه های مرتعی از مهم ترین منابع غذایی مورد استفاده دام محسوب می گردد، به طوری که طبق آخرین آمار ارائه شده توسط معاونت دام از تعداد 124 میلیون واحد دامی کشور، حدود 83 میلیون واحد دامی وابسته به مراتع می باشد(1381). گیاهان غالب در مراتع عموماً مشتمل بر گندمیان، پهن برگان و بوته ها می باشد که برای انواع دام مناسب می باشند(قورچی، 1374).

لذا بخش عمده مشکل تغذیه دام ها منوط به عدم آگاهی از شرایط و امکانات بالقوه مراتع و مدیریت بوده و جمع آوری اطلاعات علمی در زمینه نباتات مرتعی، راه گشامی باشد بطوریکه شناسایی گیاهان مرتعی در سیستم های پرورش دام در کشورهای حوزه دریای مدیترانه و خاورمیانه مورد نظر متخصصین دام قرار گرفته است(گلسن واینال[2]، 1995).

برای بدست آوردن اطلاعات ارزش غذایی روش هایی بیولوژیکی دام زنده[3] و آزمایشگاهی[4]، شیمیایی و فیزیکی(اسپکتروفتومتر، طیف سنجی مادون قرمز و…) می باشند(تکاسی وسیدمومن،1381).

باتوجه به مقادیر بسیار بالای گونه های مرتعی و هزینه و زمان بالای مورد نیاز رسیدن به هدف آگاهی از ارزش غذایی، بررسی و جایگزین کردن روش های جدید با دقت قابل قبول و هزینه و زمان کمتر بسیار حائز اهمیت می باشد. یکی از روش های مناسب و ارزان و سریع روش تولید گاز می باشد که نسبت خوراک هضم شده به طور غیر مستقیم از روی حجم گاز تولیدی توسط تخمیر برآورد شده و مزیت آن نسبت به روش های دیگر، کاربرد آسان آن برای تعداد زیادی نمونه خوراک به خصوص در صورت خودکار بودن ثبت گاز تولیدی می باشد(نوید شاد و جعفری صیادی، 1386).

با توجه به مشکلات مربوط به تهیه مایع شکمبه در این روش و نیاز به فیستوله گذاری یا آزار و اذیت حیوان برای قرار دادن شلنگ خاص در شکمبه و مکش کردن مایع شکمبه، در سالهای اخیر جایگزینی مایع مدفوع بجای مایع شکمبه و جلوگیری از جراحی و قرار دادن شلنگ در دهان دام از استقبال زیادی برخوردار شده است. البته برای رسیدن به این هدف نیاز به مطالعات گسترده و زیاد می باشد که هر کدام از این مطالعات می تواند در راستای رسیدن به روش مناسب و کم هزینه و سریع کمک شایانی نماید. با توجه به جایگاه خاص مراتع در تأمین علوفه مورد نیاز دام های کشور و اختصاص داشتن بخش قابل توجهی از اراضی کشور به مراتع، متأسفانه در راستای تعیین قابلیت هضم و ارزش غذایی علوفه های مرتعی با روش های جدید و جایگزین کردن مایع شکمبه بوسیله مایع مدفوع، تحقیقات جامع و زیادی صورت نگرفته است و اکثر تحقیقات صورت گرفته نیز، اغلب تعیین ترکیبات شیمیایی به وسیله روش شیمیایی بوده است. لذا در این تحقیق، ارزش غذایی و قابلیت هضم سه گونه مرتعی جاشیردامی[5]،سورگم[6] و بروموس[7] با بهره گرفتن از جایگزینی مایع مدفوع بجای مایع شکمبه در روش تولید گاز در سه نوع دام غالب مراتع شامل گوسفند، بز و گاو مورد ارزیابی قرار گرفت.

 

آمار و اطلاعات موجود در منابع نشان می دهد که علوفه تولیدی مراتع کشور با سطحی معادل 90 میلیون هکتار فقط می تواند 40 میلیون واحد دامی را تعذیه نماید در حالی که تعداد دام موجود در کشور در حال حاضر بیش از 100 میلیون واحد دامی است(مصداقی1372).

استفاده علمی و اصولی از مراتع، مستلزم آگاهی از کیفیت و ارزش غذایی گونه های موجود در مراتع، همراه با مدیریت کارآمد می باشد(عرفانزاده و ارزانی، 1381).

علوفه های مرتعی از مهم ترین منابع غذایی مورد استفاده دام محسوب می گردد، به طوری که طبق آخرین آمار ارائه شده توسط معاونت دام از تعداد 124 میلیون واحد دامی کشور، حدود 83 میلیون واحد دامی وابسته به مراتع می باشد(1381). گیاهان غالب در مراتع عموماً مشتمل بر گندمیان، پهن برگان و بوته ها می باشد که برای انواع دام مناسب می باشند(قورچی، 1374).

لذا بخش عمده مشکل تغذیه دام ها منوط به عدم آگاهی از شرایط و امکانات بالقوه مراتع و مدیریت بوده و جمع آوری اطلاعات علمی در زمینه نباتات مرتعی، راه گشامی باشد بطوریکه شناسایی گیاهان مرتعی در سیستم های پرورش دام در کشورهای حوزه دریای مدیترانه و خاورمیانه مورد نظر متخصصین دام قرار گرفته است(گلسن واینال[2]، 1995).

برای بدست آوردن اطلاعات ارزش غذایی روش هایی بیولوژیکی دام زنده[3] و آزمایشگاهی[4]، شیمیایی و فیزیکی(اسپکتروفتومتر، طیف سنجی مادون قرمز و…) می باشند(تکاسی وسیدمومن،1381).

باتوجه به مقادیر بسیار بالای گونه های مرتعی و هزینه و زمان بالای مورد نیاز رسیدن به هدف آگاهی از ارزش غذایی، بررسی و جایگزین کردن روش های جدید با دقت قابل قبول و هزینه و زمان کمتر بسیار حائز اهمیت می باشد. یکی از روش های مناسب و ارزان و سریع روش تولید گاز می باشد که نسبت خوراک هضم شده به طور غیر مستقیم از روی حجم گاز تولیدی توسط تخمیر برآورد شده و مزیت آن نسبت به روش های دیگر، کاربرد آسان آن برای تعداد زیادی نمونه خوراک به خصوص در صورت خودکار بودن ثبت گاز تولیدی می باشد(نوید شاد و جعفری صیادی، 1386).

با توجه به مشکلات مربوط به تهیه مایع شکمبه در این روش و نیاز به فیستوله گذاری یا آزار و اذیت حیوان برای قرار دادن شلنگ خاص در شکمبه و مکش کردن مایع شکمبه، در سالهای اخیر جایگزینی مایع مدفوع بجای مایع شکمبه و جلوگیری از جراحی و قرار دادن شلنگ در دهان دام از استقبال زیادی برخوردار شده است. البته برای رسیدن به این هدف نیاز به مطالعات گسترده و زیاد می باشد که هر کدام از این مطالعات می تواند در راستای رسیدن به روش مناسب و کم هزینه و سریع کمک شایانی نماید. با توجه به جایگاه خاص مراتع در تأمین علوفه مورد نیاز دام های کشور و اختصاص داشتن بخش قابل توجهی از اراضی کشور به مراتع، متأسفانه در راستای تعیین قابلیت هضم و ارزش غذایی علوفه های مرتعی با روش های جدید و جایگزین کردن مایع شکمبه بوسیله مایع مدفوع، تحقیقات جامع و زیادی صورت نگرفته است و اکثر تحقیقات صورت گرفته نیز، اغلب تعیین ترکیبات شیمیایی به وسیله روش شیمیایی بوده است. لذا در این تحقیق، ارزش غذایی و قابلیت هضم سه گونه مرتعی جاشیردامی[5]،سورگم[6] و بروموس[7] با بهره گرفتن از جایگزینی مایع مدفوع بجای مایع شکمبه در روش تولید گاز در سه نوع دام غالب مراتع شامل گوسفند، بز و گاو مورد ارزیابی قرار گرفت.

:

فروغ شاعر زندگی است و گوشه­های بکر آن را زیسته و سروده است، پس طبیعی است در شعر او همه چیز طبیعی باشد. از جمله موسیقی که کارکرد درست آن از جنبه­ های قدرتمند شعرهایش است. وزن عروضی و نیمایی، آشکارترین شکل موسیقی در شعر فارسی است که مبنای وزن عروضی، همسانی و تساوی ارکان عروضی و اساس وزن نیمایی، مبتنی بر عدم لزوم همگونی مصراع­هاست. یکسانی زحاف در رکن آخر وزن، در همة مصراع­های یک شعر در عروض سنتّی لازم است و در شعر نیمایی به دلیل شکستن وزن و عدم تساوی ارکان، زحاف رکن آخر در مصراع­های شعر می ­تواند متغیّر باشد. البته هر ابزاری را که شاعر در شعر استفاده کند تا کلام را از سیاق طبیعی نثر خارج سازد و در آن طنین و تناسب ایجاد کند، از گونة موسیقی شعر محسوب می­ شود.

اگر بخواهیم شاعران طراز اول شعر فارسی را از بدو پیدایش تاکنون، به اعتبار سبک‌های مختلف شعر فارسی برشماریم، بدون شک ناگزیر به اقرار این حقیقت خواهیم شد که چند تن از بزرگان شعر فارسی در قرن حاضر می‌زیسته‌اند و یکی از ایشان «فروغ فرخ‌زاد» است.

خوشبختانه «فروغ» در مورد شعر، ذهنی باز و بدون تعصب داشت و درباره اشعار خود انتقادهای تندی دارد. یک جا می‌گوید : «می‌خواهم بگویم که حتی بعد از خواندن نیما هم، من شعرهای بد خیلی زیاد گفته ام»

موسیقی و آهنگ شعر محدود به قالب عروضی و بحر شعر نیست. بلکه در نوع پیوستگی کلمات با یکدیگر و ایقاعهای شعر، موسیقی شگفت انگیزی احساس می‌شود که کم از موسیقی وزن شعر نیست. زیرا موسیقی شعر دامنه پهناوری دارد و می‌توان آن را در چهار صورت مورد بررسی قرار داد :

• موسیقی بیرونی که همان وزن عروضی است بر اساس کشش هجاها و تکیه‌ها.
• موسیقی کناری که قافیه و ردیف را شامل می‌شود و آنچه در حکم آن است و تکرارها.
• موسیقی داخلی یا درونی که عبارتست از هماهنگی و نسبت ترکیبی کلمات و طنین خاص هر حرفی در مجاورت با حرف دیگر. به بیان دیگر مجموعة هماهنگی‌هایی که از طریق وحدت و تضاد صامت‌ها و مصوت‌های کلمات یک شعر پدید می‌آید مانند انواع جناس‌ها.
• موسیقی معنوی که ارتباط‌هایی پنهانی یک مصراع یا لخت از رهگذر انواع تضادها و تقابل‌ها پدید می‌آید.

وزن، موسیقی بیرونیِ شعر را ایجاد می‌کند و ایقاعهای کلمات موسیقی درونیِ آن را البته موسیقی داخلی را با موازین عروضی نمی‌توان سنجید و همان است که استاد لامبورن lamborn می‌گوید : موسیقی درونی که در شعر پیدا می‌شود از وزن و نظم وسیعتر است و چه بسا شعرهایی که از نظر نت موسیقی مساوی هستند و از نظر موسیقی اصوات کلمات و موسیقی درونی متفاوت‌اند و حتی هر بیت از یک شعر ممکن است موسیقی خاصی داشته باشد که با موسیقی درونیِ بیت دیگر متفاوت باشد»

این پایان نامه به برررسی و نقد موسیقی فروغ و توضیحی در مورد جنبه‌های شاعری او و همچنین به بحث‌های عروضی شعر فروغ می‌پردازد.

مقصود و منظور نگارنده از انتخاب این موضوع قرار دادن اطلاعاتی تازه و نو در اختیار خوانندگان گرامی است. هر چند که این رساله باز هم جای بحث و گفتگو و جستجو دارد.

در ابتدا کل دیوان فروغ را تقطیع نموده و سپس از منابع مختلف یاری جستم. این رساله شامل 6 فصل می‌باشد که فصل اول آن مربوط به کلیات تحقیق است. فصل دوم که شامل 3 بخش در مورد زندگینامه، شعر و اندیشة فروغ است.

فصل سوم که شامل5 بخش بوده و به بررسی اوزان کل دیوان فروغ می پردازد.

درفصل چهارم به بررسی قوافی اشعار فروغ پرداختم.

فصل پنجم اختصاص دارد به قوالب شعری فروغ که مورد بررسی قرار گرفته است.

و در نهایت فصل ششم نتیجه گیری از کل این فصول است.

با تمام تلاشی که در این زمینه انجام داده‌ام، به یقین این رساله هنوز هم ناقص بوده و باز هم جای بحث و گفتگو و ادامه را دارد. امید آن است که خوانندگان محترم هرگونه کمی و کاستی در این رساله را به دیده اغماض بنگرند.

1-2-بیان مساله:

موسیقی شعر، دامنة پهناوری دارد. گویا نخستین عاملی که مایة رستاخیز کلمه‌ها در زبان شده و انسان ابتدایی را به شگفتی واداشته است، همین کاربرد موسیقی در نظام واژه‌ها بوده است.

هر مجموعۀ گفتار از مقداری عناصر آوایی و صوتی به وجود آمده است و این مجموعه آوایی و صوتی ممکن است با یکدیگر یا بعضی از آنها، با بعضی دیگر، توازنها یا تناسب‌هایی داشته باشند و در رابطه ای که اجزایش – بلحاظ انواع تناسب‌ها – با یکدیگر می‌توانند داشته باشند دارای انواع موسیقی‌های زبانی نیز می‌تواند باشد و ما بعضی از این انواع شناخته شدۀ تناسب‌ها را به اختصار در ذیل مورد اشاره قرار می‌دهیم :

الف ) وزن : اهل هر زبانی وزن شعر خود را در تناسب‌هایی خاص احساس می‌کنند که اهل زبان دیگر ممکن است آن تناسب را احساس نکنند.

ب ) قافیه : همان مجموعه آوایی، گذشته از وزن، بلحاظ اشتراک صامتها و مصوتها، در مقاطع خاصی – وسط یا آخر و حتی اول هر قسمت – می‌توانند تناسب دیگری هم داشته باشند که خود صورت دیگری از موسیقی شعر است و آن را قافیه (به معنی عام کلمه که شامل قافیه‌های میانین هم می‌شود) می‌خوانیم.

ج) ردیف : شکل دیگری از موسیقی شعر است که در حقیقت تکمیل موسیقی قافیه است یا شکل غنی تر شدة قافیه‌هاست.

د) هماهنگی‌های صوتی : همان مجموعة عناصر آوایی، بلحاظ اشتراک صامتها و مصوتهای موجود در داخل سراسر زنجیرةگفتار، و نه در مقاطع خاصی، امکان تناسب‌های دیگری هم در آن می‌رود مثل اینکه مصوت «او» یا «آ» یا «ای» و مثلاً صامت سین یا شین یا میم اگر به تناسب خاصی تکرار شود خود جلوة دیگری از موسیقی شعر است و عاملی در رستاخیز کلمه‌ها. سهم بسیار عمده ای از موسیقی شعر در همین بخش هماهنگی‌های صوتی عبارات نهفته است که اندکی از آن را قدما در مباحث مربوط به انواع جناسها مطرح کرده‌اند.

هیچ ملّتی را نمی‌شناسیم که از موسیقی بی بهره باشد پس باید بپذیریم که موسیقی پدیده‌ای در فطرت آدمی‌است. عواملی که آدمی‌را به جستجوی موسیقی می‌کشانده است همان کششهایی است که او را وادار به گفتن شعر می‌کرده است و پیوند ایندو سخت استوار است. زیرا شعر در حقیقت موسیقی کلمه‌ها و لفظ‌هاست و غنا، موسیقی الحان و آهنگها.

از آنجایی که بحث درباره موسیقی بیرونی، کناری، داخلی و معنوی در اغلب کتابها آمده است در همین راستا سعی خواهد شد در این رساله دربارة ابداعات و ابتکارات فروغ فرخ‌زاد در وزن شعر معاصر بحث بیشتری به میان آید.

«وزن شعر یا عروض، چیزی جدا از شعر نیست و چیزی نیست که ثابت و غیر قابل تغییر و دگرگونی باشد و باید به این نکته توجه داشت که علم عروض مقدم بر شعر نیست…» (ترابی، ضیاء الدین، 1375 : 36).

هر اثر هنری، منطقی خاص خود دارد و هیچ شعر بزرگ و حتی خوب نمی‌تواند اندیشه‌ای را در خود نپرورده باشد. شعر فروغ، جدای از وزن و عروض و موسیقی، شعری است که فکر کردن و نگاه کردن و حس کردن و دیدن را به ما یاد می‌دهد.

شعر فروغ، شعری است دارای ساختی استوار و جوهری ناب که همواره خواننده را از پنجره‌های تصاویر گوناگون و بر جاده‌های مصراع‌های رنگارنگ به تماشا و حرکت وا داشته و وا می‌دارد.

آنچه مسلم است همه وزن‌هایی که با الهام مصراع اول به ذهن شاعر می‌گذرد و او را به رعایت وزن الهام شده مجبور می‌کند، از جریان ناخودآگاهی سرچشمه می‌گیرد که با تمامی‌احساسهای شدید و هیجانات روحی و ذهنی که نتیجة برخورد حواس اوست با اشیاء و تصاویر آنی و فرار، رابطه مستقیم دارد و همین است که وزنها تندند و گاهی حتی تندتر از آن که بتوان آنها را به همان کیفیت که در مصراع نخست شکل گرفته‌اند، دنبال کرد و ادامه داد. این است که جویبار کلمات مترنّم از مسیر عروضی خود می‌گریزند و منحرف می‌شوند.

تمام روز در آئینه گریه می‌کردم

که آغازی است صاف و بی سکون یا سکته. اما بعد :

که چون حبابهای کف صابون

که در صورت کشش «که» آغاز مصراع، درست است اما در غیر از وزن مصراع آغاز «یا»

و از شکافهای کهنه، دلم را به نام می‌خواند.

:

فروغ شاعر زندگی است و گوشه­های بکر آن را زیسته و سروده است، پس طبیعی است در شعر او همه چیز طبیعی باشد. از جمله موسیقی که کارکرد درست آن از جنبه­ های قدرتمند شعرهایش است. وزن عروضی و نیمایی، آشکارترین شکل موسیقی در شعر فارسی است که مبنای وزن عروضی، همسانی و تساوی ارکان عروضی و اساس وزن نیمایی، مبتنی بر عدم لزوم همگونی مصراع­هاست. یکسانی زحاف در رکن آخر وزن، در همة مصراع­های یک شعر در عروض سنتّی لازم است و در شعر نیمایی به دلیل شکستن وزن و عدم تساوی ارکان، زحاف رکن آخر در مصراع­های شعر می ­تواند متغیّر باشد. البته هر ابزاری را که شاعر در شعر استفاده کند تا کلام را از سیاق طبیعی نثر خارج سازد و در آن طنین و تناسب ایجاد کند، از گونة موسیقی شعر محسوب می­ شود.

اگر بخواهیم شاعران طراز اول شعر فارسی را از بدو پیدایش تاکنون، به اعتبار سبک‌های مختلف شعر فارسی برشماریم، بدون شک ناگزیر به اقرار این حقیقت خواهیم شد که چند تن از بزرگان شعر فارسی در قرن حاضر می‌زیسته‌اند و یکی از ایشان «فروغ فرخ‌زاد» است.

خوشبختانه «فروغ» در مورد شعر، ذهنی باز و بدون تعصب داشت و درباره اشعار خود انتقادهای تندی دارد. یک جا می‌گوید : «می‌خواهم بگویم که حتی بعد از خواندن نیما هم، من شعرهای بد خیلی زیاد گفته ام»

موسیقی و آهنگ شعر محدود به قالب عروضی و بحر شعر نیست. بلکه در نوع پیوستگی کلمات با یکدیگر و ایقاعهای شعر، موسیقی شگفت انگیزی احساس می‌شود که کم از موسیقی وزن شعر نیست. زیرا موسیقی شعر دامنه پهناوری دارد و می‌توان آن را در چهار صورت مورد بررسی قرار داد :

• موسیقی بیرونی که همان وزن عروضی است بر اساس کشش هجاها و تکیه‌ها.
• موسیقی کناری که قافیه و ردیف را شامل می‌شود و آنچه در حکم آن است و تکرارها.
• موسیقی داخلی یا درونی که عبارتست از هماهنگی و نسبت ترکیبی کلمات و طنین خاص هر حرفی در مجاورت با حرف دیگر. به بیان دیگر مجموعة هماهنگی‌هایی که از طریق وحدت و تضاد صامت‌ها و مصوت‌های کلمات یک شعر پدید می‌آید مانند انواع جناس‌ها.
• موسیقی معنوی که ارتباط‌هایی پنهانی یک مصراع یا لخت از رهگذر انواع تضادها و تقابل‌ها پدید می‌آید.

وزن، موسیقی بیرونیِ شعر را ایجاد می‌کند و ایقاعهای کلمات موسیقی درونیِ آن را البته موسیقی داخلی را با موازین عروضی نمی‌توان سنجید و همان است که استاد لامبورن lamborn می‌گوید : موسیقی درونی که در شعر پیدا می‌شود از وزن و نظم وسیعتر است و چه بسا شعرهایی که از نظر نت موسیقی مساوی هستند و از نظر موسیقی اصوات کلمات و موسیقی درونی متفاوت‌اند و حتی هر بیت از یک شعر ممکن است موسیقی خاصی داشته باشد که با موسیقی درونیِ بیت دیگر متفاوت باشد»

این پایان نامه به برررسی و نقد موسیقی فروغ و توضیحی در مورد جنبه‌های شاعری او و همچنین به بحث‌های عروضی شعر فروغ می‌پردازد.

مقصود و منظور نگارنده از انتخاب این موضوع قرار دادن اطلاعاتی تازه و نو در اختیار خوانندگان گرامی است. هر چند که این رساله باز هم جای بحث و گفتگو و جستجو دارد.

در ابتدا کل دیوان فروغ را تقطیع نموده و سپس از منابع مختلف یاری جستم. این رساله شامل 6 فصل می‌باشد که فصل اول آن مربوط به کلیات تحقیق است. فصل دوم که شامل 3 بخش در مورد زندگینامه، شعر و اندیشة فروغ است.

فصل سوم که شامل5 بخش بوده و به بررسی اوزان کل دیوان فروغ می پردازد.

درفصل چهارم به بررسی قوافی اشعار فروغ پرداختم.

فصل پنجم اختصاص دارد به قوالب شعری فروغ که مورد بررسی قرار گرفته است.

و در نهایت فصل ششم نتیجه گیری از کل این فصول است.

با تمام تلاشی که در این زمینه انجام داده‌ام، به یقین این رساله هنوز هم ناقص بوده و باز هم جای بحث و گفتگو و ادامه را دارد. امید آن است که خوانندگان محترم هرگونه کمی و کاستی در این رساله را به دیده اغماض بنگرند.

1-2-بیان مساله:

موسیقی شعر، دامنة پهناوری دارد. گویا نخستین عاملی که مایة رستاخیز کلمه‌ها در زبان شده و انسان ابتدایی را به شگفتی واداشته است، همین کاربرد موسیقی در نظام واژه‌ها بوده است.

هر مجموعۀ گفتار از مقداری عناصر آوایی و صوتی به وجود آمده است و این مجموعه آوایی و صوتی ممکن است با یکدیگر یا بعضی از آنها، با بعضی دیگر، توازنها یا تناسب‌هایی داشته باشند و در رابطه ای که اجزایش – بلحاظ انواع تناسب‌ها – با یکدیگر می‌توانند داشته باشند دارای انواع موسیقی‌های زبانی نیز می‌تواند باشد و ما بعضی از این انواع شناخته شدۀ تناسب‌ها را به اختصار در ذیل مورد اشاره قرار می‌دهیم :

الف ) وزن : اهل هر زبانی وزن شعر خود را در تناسب‌هایی خاص احساس می‌کنند که اهل زبان دیگر ممکن است آن تناسب را احساس نکنند.

ب ) قافیه : همان مجموعه آوایی، گذشته از وزن، بلحاظ اشتراک صامتها و مصوتها، در مقاطع خاصی – وسط یا آخر و حتی اول هر قسمت – می‌توانند تناسب دیگری هم داشته باشند که خود صورت دیگری از موسیقی شعر است و آن را قافیه (به معنی عام کلمه که شامل قافیه‌های میانین هم می‌شود) می‌خوانیم.

ج) ردیف : شکل دیگری از موسیقی شعر است که در حقیقت تکمیل موسیقی قافیه است یا شکل غنی تر شدة قافیه‌هاست.

د) هماهنگی‌های صوتی : همان مجموعة عناصر آوایی، بلحاظ اشتراک صامتها و مصوتهای موجود در داخل سراسر زنجیرةگفتار، و نه در مقاطع خاصی، امکان تناسب‌های دیگری هم در آن می‌رود مثل اینکه مصوت «او» یا «آ» یا «ای» و مثلاً صامت سین یا شین یا میم اگر به تناسب خاصی تکرار شود خود جلوة دیگری از موسیقی شعر است و عاملی در رستاخیز کلمه‌ها. سهم بسیار عمده ای از موسیقی شعر در همین بخش هماهنگی‌های صوتی عبارات نهفته است که اندکی از آن را قدما در مباحث مربوط به انواع جناسها مطرح کرده‌اند.

هیچ ملّتی را نمی‌شناسیم که از موسیقی بی بهره باشد پس باید بپذیریم که موسیقی پدیده‌ای در فطرت آدمی‌است. عواملی که آدمی‌را به جستجوی موسیقی می‌کشانده است همان کششهایی است که او را وادار به گفتن شعر می‌کرده است و پیوند ایندو سخت استوار است. زیرا شعر در حقیقت موسیقی کلمه‌ها و لفظ‌هاست و غنا، موسیقی الحان و آهنگها.

از آنجایی که بحث درباره موسیقی بیرونی، کناری، داخلی و معنوی در اغلب کتابها آمده است در همین راستا سعی خواهد شد در این رساله دربارة ابداعات و ابتکارات فروغ فرخ‌زاد در وزن شعر معاصر بحث بیشتری به میان آید.

«وزن شعر یا عروض، چیزی جدا از شعر نیست و چیزی نیست که ثابت و غیر قابل تغییر و دگرگونی باشد و باید به این نکته توجه داشت که علم عروض مقدم بر شعر نیست…» (ترابی، ضیاء الدین، 1375 : 36).

هر اثر هنری، منطقی خاص خود دارد و هیچ شعر بزرگ و حتی خوب نمی‌تواند اندیشه‌ای را در خود نپرورده باشد. شعر فروغ، جدای از وزن و عروض و موسیقی، شعری است که فکر کردن و نگاه کردن و حس کردن و دیدن را به ما یاد می‌دهد.

شعر فروغ، شعری است دارای ساختی استوار و جوهری ناب که همواره خواننده را از پنجره‌های تصاویر گوناگون و بر جاده‌های مصراع‌های رنگارنگ به تماشا و حرکت وا داشته و وا می‌دارد.

آنچه مسلم است همه وزن‌هایی که با الهام مصراع اول به ذهن شاعر می‌گذرد و او را به رعایت وزن الهام شده مجبور می‌کند، از جریان ناخودآگاهی سرچشمه می‌گیرد که با تمامی‌احساسهای شدید و هیجانات روحی و ذهنی که نتیجة برخورد حواس اوست با اشیاء و تصاویر آنی و فرار، رابطه مستقیم دارد و همین است که وزنها تندند و گاهی حتی تندتر از آن که بتوان آنها را به همان کیفیت که در مصراع نخست شکل گرفته‌اند، دنبال کرد و ادامه داد. این است که جویبار کلمات مترنّم از مسیر عروضی خود می‌گریزند و منحرف می‌شوند.

تمام روز در آئینه گریه می‌کردم

که آغازی است صاف و بی سکون یا سکته. اما بعد :

که چون حبابهای کف صابون

که در صورت کشش «که» آغاز مصراع، درست است اما در غیر از وزن مصراع آغاز «یا»

و از شکافهای کهنه، دلم را به نام می‌خواند.

که سکته ای تند دارد و گریز آن از چهارچوب اوزان عروضی پیداست و نشان دهندة اینکه فروغ نمی‌تواند همة این تصاویر تند و فرار و همه آن حرفهایی را که در این آب و خاک، در عالم شعر تازگی دارد، در شکلهای عروضی اوزان بگیرد و بپرورد. (حقوقی، 1387 : 336 – 308)

اگر بتوانیم به گفتة محمد حقوقی – در هم ریختگی اوزان عروضی را «حسی» یا گفتاری بنامیم، مشروط بر اینکه بهانه ای به دست ناآگاهان ندهد، موسیقی کلام فروغ با همه آشفتگی‌های وزنی، گوهری ناب و با ارزش به شمار می‌آید، وچه بسا اینکه اگر اجل به وی مهلت می‌داد، به یقین یکی از پرچمداران شعر نیمایی می‌شد.

1 – 3- پرسش‌های تحقیق:

در این پژوهش به سئوالات زیر پاسخ داده می‌شود :

• آیا اشعار فروغ از ساختی استوار و منطقی برخوردار است؟
• آیا می­توان تلاش فروغ در آفرینش موسیقی جدید در کلام و نوآوری در پهنة موسیقی زبان را ناشی از عدم توان وی در برخورد با وزن عروض تلقی کرد؟
• آیا وزن شعر چیزی جز حرکت کلی و آهنگین کلمات است؟
• آْیا شاعر می ­تواند در صورت داشتن ذهن موسیقایی با بهره گرفتن از امکانات موجود در زبان به خلق اوزان جدید بپردازد؟
• آیا می­توان علاوه بر آخر مصراع، در اول و وسط مصراع­ها نیز توسع اعمال گردد؟
• اشعار فروغ فرخ­زاد در چه وزن و بحرهایی سروده شده است؟

1- 4- اهمیت و ضرورت تحقیق :

این تحقیق به دلیل نشان دادن توان شاعری فروغ در پرداختن به وزن عروضی و نیز ابداع و نوآوری‌های وی در محدودة قواعد عروضی با بهره گرفتن از کلید اختیارات مجاز شاعری و کلیة زحافات رایج و حتی غیرمتداول ولی قابل تصور و وقوع افاعیل عروضی و ترکیب دو یا چند وزن و با بهره گیری از امکان تکرار افاعیل یا برخی از آن در قسمت‌های مختلف هر مصراع، به خوانندگان محترم است.

1- 5 -پیشینه تحقیق :

تاکنون رسالة مستقلی در این رابطه نوشته نشده است.

1 – 6- اهداف تحقیق :

1- هدف از تنظیم و تدوین رساله این است که در تقطیع شعر فارسی چه کل و چه نو باید این واقعیت را در نظر داشت که اولاً موسیقی شعر تنها محدود به آن نیست که به وزن عروضی مشهور شده و اساس وزن شعر فارسی را تشکیل داده است. ثانیاً زبان فارسی، زبانی است هجایی که از نظر ساخت و ترکیب با قوالب یا همان افاعیل عروض شعر که از زبان و شعر عرب اقتباس شده، دقیقاً قابل تطبیق نیست.

3 – این تحقیق از آن جهت که مطالبی را در مورد اختیارات بدیع شاعری بازگو می‌کند، دارای اهمیت است.

1- 7 – فرضیه‌های تحقیق:

• اشعار فروغ در عین سادگی و روانی از ساختن استوار و منطقی برخوردار است. اشعار با بیانی ساده و به گونة خاطره نگاری آغاز می­ شود و دارای لحنی روایی است.
• امکان نوآوری در وزن شعر وجود دارد.
• وزن، چیزی نیست جز حرکت کلی و آهنگین کلمات که در نهایت در گوش شنونده به نوعی وزن و موسیقی منتهی می­ شود.
• وزن شعر صرفاً محدود به اوزان شناخته شدة پیشین و مذکور در کتابهای عروض شعر نیست.
• فروغ بیش از هر چیز در پی توسعه بخشیدن به وزن در اول و وسط و پایان مصراع است.
• اکثر اشعار فروغ در بحر مضارع و مجتث است.

1-8 -تعاریف واژه‌های کلیدی :

فروغ: فروغ فرخ‌زاد در سیزدهم(پانزدهم) دی ماه سال 1313 از حاصل پیوند سرهنگ محمد فرخ‌زاد و توران وزیری تبار که زندگی مالی متوسطی داشتند، در تهران چشم به جهان گشود. او دو برادر به نام‌های امیر و فریدون و یک خواهر به نام پوران داشت.

موسیقی:موسیقی و آهنگ شعر محدود به قالب عروضی و بحر شعر نیست و شامل 4 بخش می‌شود:

• موسیقی بیرونی که همان وزن عروضی است بر اساس کشش هجاها و تکیه‌ها.
• موسیقی کناری که قافیه و ردیف را شامل می‌شود و آنچه در حکم آن است و تکرارها.
• موسیقی داخلی یا درونی که عبارتست از هماهنگی و نسبت ترکیبی کلمات و طنین خاص هر حرفی در مجاورت با حرف دیگر.
• موسیقی معنوی که ارتباط‌هایی پنهانی یک مصراع یا لخت از رهگذر انواع تضادها و تقابل‌ها پدید می‌آید.

عروض: اوزان برخی از اشعار«فروغ» نباید با قواعد ثابت و تغییر ناپذیر عروض شعر سنتّی فارسی کاملاً منطبق باشد. همۀ اشعار فروغ وزن دارد اما گاهی نه وزنی که دقیقاً مبتنی بر قواعد عروض شعر کلاسیک باشد

1 – 9- روش تحقیق :

نوع روش تحقیق در این پایان نامه توصیفی – تحلیلی می‌باشد و روش گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه­ای است.

روش تجزیه و تحلیل اطلاعات در این رساله بدین صورت است که ابتدا اطلاعاتی که جمع آوری شده، مورد بررسی دقیق قرار می‌گرد و تمامی‌اشعار و سروده‌های دیوان فروغ، تقطیع عروضی شده و مطالبی که شایستة مطرح کردن در رساله را دارد انتخاب و در فصل‌های رساله قرار می‌گرد و رساله به صورت منطقی و علمی‌تنظیم می‌گردد و توالی موضوعات و فصل‌ها کاملاً رعایت می‌شود و در پایان فهرست، منابع و مآخذ به خوانندگان محترم ارائه می‌گردد.

1-10- حدود و قلمرو تحقیق :

مشکل عمده در انجام این تحقیق، آن بود که منابعی که کاملاً مختص به موسیقی اشعار فروغ فرخ‌زاد باشد موجود نبود و بیشتر در مورد اشعار مهم وی مانند ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد، عاشقانه، مرداب، غزل و چند شعر دیگر بود.

 

که سکته ای تند دارد و گریز آن از چهارچوب اوزان عروضی پیداست و نشان دهندة اینکه فروغ نمی‌تواند همة این تصاویر تند و فرار و همه آن حرفهایی را که در این آب و خاک، در عالم شعر تازگی دارد، در شکلهای عروضی اوزان بگیرد و بپرورد. (حقوقی، 1387 : 336 – 308)

اگر بتوانیم به گفتة محمد حقوقی – در هم ریختگی اوزان عروضی را «حسی» یا گفتاری بنامیم، مشروط بر اینکه بهانه ای به دست ناآگاهان ندهد، موسیقی کلام فروغ با همه آشفتگی‌های وزنی، گوهری ناب و با ارزش به شمار می‌آید، وچه بسا اینکه اگر اجل به وی مهلت می‌داد، به یقین یکی از پرچمداران شعر نیمایی می‌شد.

1 – 3- پرسش‌های تحقیق:

در این پژوهش به سئوالات زیر پاسخ داده می‌شود :

• آیا اشعار فروغ از ساختی استوار و منطقی برخوردار است؟
• آیا می­توان تلاش فروغ در آفرینش موسیقی جدید در کلام و نوآوری در پهنة موسیقی زبان را ناشی از عدم توان وی در برخورد با وزن عروض تلقی کرد؟
• آیا وزن شعر چیزی جز حرکت کلی و آهنگین کلمات است؟
• آْیا شاعر می ­تواند در صورت داشتن ذهن موسیقایی با بهره گرفتن از امکانات موجود در زبان به خلق اوزان جدید بپردازد؟
• آیا می­توان علاوه بر آخر مصراع، در اول و وسط مصراع­ها نیز توسع اعمال گردد؟
• اشعار فروغ فرخ­زاد در چه وزن و بحرهایی سروده شده است؟

1- 4- اهمیت و ضرورت تحقیق :

این تحقیق به دلیل نشان دادن توان شاعری فروغ در پرداختن به وزن عروضی و نیز ابداع و نوآوری‌های وی در محدودة قواعد عروضی با بهره گرفتن از کلید اختیارات مجاز شاعری و کلیة زحافات رایج و حتی غیرمتداول ولی قابل تصور و وقوع افاعیل عروضی و ترکیب دو یا چند وزن و با بهره گیری از امکان تکرار افاعیل یا برخی از آن در قسمت‌های مختلف هر مصراع، به خوانندگان محترم است.

1- 5 -پیشینه تحقیق :

تاکنون رسالة مستقلی در این رابطه نوشته نشده است.

1 – 6- اهداف تحقیق :

1- هدف از تنظیم و تدوین رساله این است که در تقطیع شعر فارسی چه کل و چه نو باید این واقعیت را در نظر داشت که اولاً موسیقی شعر تنها محدود به آن نیست که به وزن عروضی مشهور شده و اساس وزن شعر فارسی را تشکیل داده است. ثانیاً زبان فارسی، زبانی است هجایی که از نظر ساخت و ترکیب با قوالب یا همان افاعیل عروض شعر که از زبان و شعر عرب اقتباس شده، دقیقاً قابل تطبیق نیست.

3 – این تحقیق از آن جهت که مطالبی را در مورد اختیارات بدیع شاعری بازگو می‌کند، دارای اهمیت است.

1- 7 – فرضیه‌های تحقیق:

• اشعار فروغ در عین سادگی و روانی از ساختن استوار و منطقی برخوردار است. اشعار با بیانی ساده و به گونة خاطره نگاری آغاز می­ شود و دارای لحنی روایی است.
• امکان نوآوری در وزن شعر وجود دارد.
• وزن، چیزی نیست جز حرکت کلی و آهنگین کلمات که در نهایت در گوش شنونده به نوعی وزن و موسیقی منتهی می­ شود.
• وزن شعر صرفاً محدود به اوزان شناخته شدة پیشین و مذکور در کتابهای عروض شعر نیست.
• فروغ بیش از هر چیز در پی توسعه بخشیدن به وزن در اول و وسط و پایان مصراع است.
• اکثر اشعار فروغ در بحر مضارع و مجتث است.

1-8 -تعاریف واژه‌های کلیدی :

فروغ: فروغ فرخ‌زاد در سیزدهم(پانزدهم) دی ماه سال 1313 از حاصل پیوند سرهنگ محمد فرخ‌زاد و توران وزیری تبار که زندگی مالی متوسطی داشتند، در تهران چشم به جهان گشود. او دو برادر به نام‌های امیر و فریدون و یک خواهر به نام پوران داشت.

موسیقی:موسیقی و آهنگ شعر محدود به قالب عروضی و بحر شعر نیست و شامل 4 بخش می‌شود:

• موسیقی بیرونی که همان وزن عروضی است بر اساس کشش هجاها و تکیه‌ها.
• موسیقی کناری که قافیه و ردیف را شامل می‌شود و آنچه در حکم آن است و تکرارها.
• موسیقی داخلی یا درونی که عبارتست از هماهنگی و نسبت ترکیبی کلمات و طنین خاص هر حرفی در مجاورت با حرف دیگر.
• موسیقی معنوی که ارتباط‌هایی پنهانی یک مصراع یا لخت از رهگذر انواع تضادها و تقابل‌ها پدید می‌آید.

عروض: اوزان برخی از اشعار«فروغ» نباید با قواعد ثابت و تغییر ناپذیر عروض شعر سنتّی فارسی کاملاً منطبق باشد. همۀ اشعار فروغ وزن دارد اما گاهی نه وزنی که دقیقاً مبتنی بر قواعد عروض شعر کلاسیک باشد

1 – 9- روش تحقیق :

نوع روش تحقیق در این پایان نامه توصیفی – تحلیلی می‌باشد و روش گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه­ای است.

روش تجزیه و تحلیل اطلاعات در این رساله بدین صورت است که ابتدا اطلاعاتی که جمع آوری شده، مورد بررسی دقیق قرار می‌گرد و تمامی‌اشعار و سروده‌های دیوان فروغ، تقطیع عروضی شده و مطالبی که شایستة مطرح کردن در رساله را دارد انتخاب و در فصل‌های رساله قرار می‌گرد و رساله به صورت منطقی و علمی‌تنظیم می‌گردد و توالی موضوعات و فصل‌ها کاملاً رعایت می‌شود و در پایان فهرست، منابع و مآخذ به خوانندگان محترم ارائه می‌گردد.

1-10- حدود و قلمرو تحقیق :

مشکل عمده در انجام این تحقیق، آن بود که منابعی که کاملاً مختص به موسیقی اشعار فروغ فرخ‌زاد باشد موجود نبود و بیشتر در مورد اشعار مهم وی مانند ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد، عاشقانه، مرداب، غزل و چند شعر دیگر بود.