قرآن کریم در طول تاریخ موثق ترین سخن اعتقادی برای مسلمانان بوده است. از این جهت مفسّرین و محدّثین در حفظ و تداوم میراث آن کوشیده اند. شعرا و نویسندگان نیز به دلیل استوار ساختن و فصاحت کلام خویش از آن بهره جسته اند . پژوهش حاضر تلاشی است که به بررسی سبکی مناجات نامه خواجه عبدالله انصاری – پیر هرات – و استخراج آیاتی از قرآن می پردازد که خواجه عبدالله در مناجات هایش به طور مستقیم وغیر مستقیم به کار برده است تا روح عرفانی رازها و زیبایی های این اثر بیشتر هویدا شود . در آغاز ، در باب بستری که چنین آثاری در آن پدید آمده سخن می رود . زندگی، احوال و آثار خواجه عبدالله انصاری ، مشرب فکری اش و اوضاع سیاسی و اجتماعی هرات مورد بحث قرار می گیرد .و سخن تا بدانجا پیش می رود که مناجات نامه خواجه عبدالله مانند سایر آثارش مشحون از مضامین عرفانی و مفاهیم قرآنی است که با نظمی ملیح و نثری فصیح در هم آمیخته است و آهنگ خوش کلام و معانی بلند عرفانی را در قالب نثری مسجّع بیان داشته و حقّ قلم را در ارائه ی یک نیایش زیبا ادا نموده است ، این امر باعث پیدایی و نگارش آثاری چون گلستان سعدی و بهارستان جامی گردیده است .

در پایان نامه ی حاضر با استناد به قرآن و روش کتابخانه ای انجام شده بیش از صد مناجات خواجه که متأثر ازآیات قرآنی بوده مورد بررسی قرار گرفته و یافته های آن به صورت توصیفی ارائه گردیده است .

کلیدواژه ها : قرآن ،مفاهیم قرآنی،خواجه عبدالله انصاری، مناجات نامه

 1-1 مقدّمه

قرن چهار و نیمه ی اول قرن پنجم از مهم ترین دوره ی ادوار تمدّن اسلامی قابل توجّه و مطالعه است . این عصر که باید آن را عصر طلایی تمدّن اسلامی ایران دانست دوره ی استحصال ایرانیان از کوشش های متمادی خود در دو قرن گذشته برای بازیافتن استقلال کامل و بهر ه برداری از کوشش های علمی و ادبی برای داشتن علما و ادبای درجه اول و دوره ی شگفتی نظم و نثر فارسی است. در اواخر این دوره ی درخشان علم و ادب و آزادی افکار بود که مقدمات غلبه ی حکومت های غیر ایرانی نژاد فراهم آمد و دوران جدیدی در کشور ما که به دوره ی غلبه ی سیاسی دینی معروف ست ، آغاز شد . در همین دوران دنباله تعلیمات تصوّف اسلامی که در آغاز امر نوعی از زهد و پشمینه پوشی و ترک دنیاوی بود و سپس به صورت مکتبی است نحوه ی تفکر در شناخت حقایق عالم وجود و شهود عینی هستی مطلق در آمد ، ادامه داشت و مردان بزرگی از میان صوفیان در خراسان و دیگر نواحی ایران برخواستند. خواجه عبدالله انصاری یکی از بزرگ مردانی بود که در این دوران توانست با بهره گیری از عرفان اسلامی که دقیقاً مبتنی بر آیات و روایات دینی بود در ادبیات و نثرهایش بهره بجوید و با خلق آثار پر مضامین عرفانی سهمی چشم گیر در زبان ادبیات فارسی داشته باشد . پژوهشی حاضر تلاشی است ناچیز برای استخراج آیاتی از قرآن مجید که پیر روشن ضمیر ما در کتاب مناجاتنامه خود به صورت غیر مستقیم به کار برده است تا روح عرفانی ، رازها و زیبایی های این اثر بیشتر هویدا گردد و در 5 فصل تدوین شده است . در فصل اول به کلیلت تحقیق اشاره شده و در آن با طرح سئوالاتی هدف اصلی تحقیق بیان و در بخش فرضیه های تحقیق به سئوالات پاسخ داده شده است . بخش دوم شامل مبانی نظری تحقیق است و در بخش سوم به دوران زندگی ، آثار و تالیفات مشرب فکری ، دینی ، استادان و سفرهای خواجه عبدالله انصاری پرداخته شده است . بخش چهارم که اصلی ترین قسمت پژوهش می باشد حاوی مطالبی در خصوص بازتاب مفاهیم آیات قرآنی در کتاب مناجات نامه است و بخش پنجم شامل نتیجه گیری پژوهش انجام شده می باشد . متن مورد استفاده در پژوهش بر اساس کتاب دو جلدی مجموعه

خرید فایل متن کامل این پایان نامه : 

 رسائل فارسی خواجه عبدالله انصاری دکتر محمد سرور مولایی می باشد و شماره های ارجاع داده شده بر اساس همین نسخه ارائه گردیده است . شایان ذکر است معانی آیات بر اساس کتاب تفسیر عرفانی قرآن مجید خواجه عبدالله انصاری به کوشش حبیب الله آموزگار صورت پذیرفته است .

این عارف وارسته و آزاده از چهره های درخشان سازنده هویّت و معنویت زبان دینی و پارسی به شمار است . از نمونه های اندیشه ساز که هماره ی تاریخ در کنار سازندگان هویّت فرهنگی که زبان پارسی را به اوج اعلای خود رسانده اند ، خواهد درخشید . او از سرمایه های تاریخ اندیشه ایرانی است . از بزرگترین دلسوزان و آموزگاران نیک نهاد ، پاکی درون و برون ، انسان دوستی و آزادگی و شرافت و کرامت انسانی است . هر بند از سخنان او – هر چند کوتاه و موجز و مختصر – دفتری از اندیشه و تفکّر به روی انسان می گشاید . از نمونه های خلّاقیّت های هنری ، ادبی ، دینی و آیینی در زبان پارسی و تاریخ تصوّف و عرفان ایرانی – اسلامی است . مقام او در عرفان و تصوّف ، مقامی والا و قابل اعتناست. او از تأثیرگذاران تجربه های عرفانی و سنّت های ادبی ، عرفانی ، هنری و فرهنگ پارسی – اسلامی است . او از میراث داران سده های عرفانی پیشین است که به صورت زهد ، عشق و ملامت تبلیغ می شده است . پرتو معنویّت او تا بدان حد است که برخی سخنان او ورد زبان ها و زینت بخش سخنان سخنوران و دعای مستمندان است . گفتار او آرام بخش روان و روشنی ضمیر و تسلّای خاطر علاقه مندان است . آموزه های عرفانی او همواره بر آزادگی ، انسان دوستی ، خوش بینی و پاکی روح و روان آدمی بوده است.

پژوهش حاضر تلاشی است ناچیز، برای استخراج آیاتی از قرآن مجید که پیر روشن ضمیر در کتاب مناجات نامه خود به صورت مستقیم یا به صورت غیر مستقیم به کار برده است تا روح عرفانی ، رازها و زیبایی های این اثر بیشتر هویدا گردد و در 5 فصل تدوین شده است .

در فصل نخست به کلیات تحقیق اشاره شده و در آن با طرح سوالاتی هدف اصلی تحقیق بیان و در بخش فرضیه های تحقیق به سوالات پاسخ داده شده است.

فصل دوم که شامل مبانی نظری تحقیق است به تعاریف و توضیحاتی از لابلای آثار ادبی و عرفانی اشاره شده است.

در فصل سوم به سیر زندگی و آشنایی با آثار و احوال و تحوّلات حاکم بر زمان و مکان و فضای زندگی نابغه ی زبان پارسی و عرفان ایرانی و اسلامی سفر ها، پیران خواجه، مشرب فکری، استادانی که در ترقّی روحی و اخلاقی و سیر و سلوک عرفانی بدو یاری رسانده اند، پرداخته شده است. آثار و تألیفات بسیاری که خود تألیف نموده ، یا شاگردانش از منبرهایی که رفته جمع آوری کرده و یادداشت برداشته اند.

در فصل چهارم ، که اصلی ترین قسمت پژوهش به شمار می رود ، کوشش شده است تا به مطالبی در خصوص بازتاب مفاهیم آیات قرآنی و جلوه های عرفانی در جای جای کتاب مناجات نامه و تأثیرهای خواجه از اسماء وصفات الهی، مفاهیم و مضامین عرفانی و اخلاقی اشاراتی شود .

در فصل پنجم که شامل نتیجه گیری پژوهش انجام شده می باشد، متن مورد استفاده در پژوهش ،بر اساس کتاب مناجات نامه خواجه عبدالله انصاری ،تصحیح از شهاب الدّین خرّمشاهی وکتاب دو جلدی مجموعه ی رسائل فارسی خواجه عبدالله انصاری ، تحقیق ، تصحیح و تعلیقات دکتر محمّد سرور مولایی می باشد . شماره های ارجاع داده شده بر اساس همین نسخه هاارائه گردیده است .

شایان ذکر است که معانی آیات بر اساس کتاب تفسیر عرفانی قرآن مجید خواجه عبدالله انصاری به کوشش حبیب الله آموزگار صورت پذیرفته است .

1-2 بیان مسأله

اثر هر نویسنده باز تاب اندیشه های اوست که ریشه در فرهنگ و تمدن و مشرب فکری او دارد . گذشت روزگار و بالندگی زبان و ادبیات فارسی و پیوند آن با اسلام و کتاب آسمانی قرآن ، موجبات ظهور نویسندگانی فراهم گردید که درونمایه ی آثارشان معارف الهی و مفاهیم قرآنی بوده است : « حضور معانی و آیات قرآنی که به صورت پنهانی و آشکار در صنایع ادبی پس از اسلام می تواند مبیّن این امر باشد که الفت و قرابت قرآن و ادبیات سر منشاً مضامینی بوده است که جهت بخش بسیاری از سبک های دوره ای گردیده است » . ( حلبی : 1389 ، 13 – 12 ) زیرا استفاده از آیات مفاهیم قرآنی علاوه براینکه بر جزالت و فصاحت کلام می افزاید ، آرایش لفظی و معنوی را نیز به دنبال دارد . بنابراین شعرا و نویسندگان به شیوه های مختلفی از آیات و مفاهیم قرآنی تاثیر پذیرفته اند . خواجه عبدالله انصاری از اکابر دوران فقهای زمان و مفسران بزرگ قرآن در قرن پنجم هجری دارای آثار متعددی از جمله صد میدان، انوار التحقیق منازل السائرین و….. می باشد . کتاب بی مثال مناجات نامه ی اوعرصه ی جولان مفاهیم بلند قرآنی است که جمله ای از این کتاب دلنشین و کلام آتشین می تواند در اعماق وجود انسان نفوذ کند و او را از ورطه ی نابودی بیرون کشد . لذا با توجه به این که کتاب مناجات نامه مملو و مشهون از مفاهیم قرآنی است که به صورت آشکارا و پنهان در کلام خواجه به کار رفته است . مطالعه زیبا شناسی قرآن می تواند نشان دهنده زیبایی اثر مناجات نامه باشد . اینک به نمونه ای از تاثیرپذیری گزارشی و الهامی از قرآن در مناجات نامه این پیر روشن ضمیر می پردازیم: