و دو بخش تشکیل شده است. بخش اول آن از دو فصل تشکیل شده که فصل اول آن شامل واژه شناسی و مشخصات اصلی نظام­های حاکم بر ادله اثبات دعوی در امور کیفری می­باشد و فصل دوم آن شامل راهبرد حقوق جزای ایران نسبت به نظام­های حاکم بر ادله اثبات دعوی در امور کیفری می­باشد.

بخش دوم این پایان نامه شامل قانون جدید مجازات اسلامی و تدوین بی­سابقه مقررات ادله اثبات در امور کیفری را به خود اختصاص داده است که این بخش شامل دو فصل با عناوین، پذیرش صریح نظام ادله قانونی یا نظام فقهی اثبات دعوی در کلیه­ جرایم و نقد و ارزیابی نظام برساخته قانون جدید در ارتباط با ادله در امور کیفری می­باشد.

در نهایت نیز نتیجه حاصله از نگارش و تدوین این پایان نامه و پیشنهادهای لازم در خصوص موضوع مورد پژوهش ارائه گردیده است. امید بر آن است با بررسی فقهی

و دو بخش تشکیل شده است. بخش اول آن از دو فصل تشکیل شده که فصل اول آن شامل واژه شناسی و مشخصات اصلی نظام­های حاکم بر ادله اثبات دعوی در امور کیفری می­باشد و فصل دوم آن شامل راهبرد حقوق جزای ایران نسبت به نظام­های حاکم بر ادله اثبات دعوی در امور کیفری می­باشد.

بخش دوم این پایان نامه شامل قانون جدید مجازات اسلامی و تدوین بی­سابقه مقررات ادله اثبات در امور کیفری را به خود اختصاص داده است که این بخش شامل دو فصل با عناوین، پذیرش صریح نظام ادله قانونی یا نظام فقهی اثبات دعوی در کلیه­ جرایم و نقد و ارزیابی نظام برساخته قانون جدید در ارتباط با ادله در امور کیفری می­باشد.

در نهایت نیز نتیجه حاصله از نگارش و تدوین این پایان نامه و پیشنهادهای لازم در خصوص موضوع مورد پژوهش ارائه گردیده است. امید بر آن است با بررسی فقهی حقوقی قواعد عمومی ناظر بر ادله اثبات دعوی در قانون جدید مجازات اسلامی موجبات ارتقای سطح علمی جامعه و برآوردن نیازهای عمومی آموزش برای فهم بهتر ادله اثبات دعوی و شناخت دانشجویان نسبت به این مساله حقوقی گردد و بدین سان گامی کوچک در جهت اجرای عدالت واقعی میسر گردد.

 بخش اول:

نظام­های اصلی حاکم بر ادله اثبات دعوی و راهبرد کلی حقوق ایران در این خصوص از گذشته تا امروز

فصل اول: واژه­­شناسی و مشخصات اصلی نظام­های حاکم بر ادله اثبات دعوی در امور کیفری

نظام ادله قانونی و نظام ادله معنوی از جمله نظام های حاکم برادله اثبات دعوی می­باشد که درنظام ادلة قانونی، ادلة اثبات دعوی به ادله­ای اطلاق می­گردد که قانون آنها را با تعیین شرایط مقرر در مورد میزان، نحوه و زمان و مکان ارائه و حتی قدرت اثباتی آنها، برای اثبات امری در نظر گرفته است و طرفین دعوی و نیز قاضی رسیدگی کننده مقیّد به رعایت آنها می­باشند.

در نظام ادلة معنوی یا اخلاقی، دلایل احصاء نشده و یا حدأقل اینکه اختیار قاضی در استناد به ادله، محدود به دلایل تعریف شده نبوده و محدودیتی نیز در قدرت اثباتی ادله وجود ندارد، چرا که هدف اقناع وجدان قاضی است.

لذا هر امری که قاضی رسیدگی کننده را به حقیقت برساند و وی را معتقد به وجود ادعا کند دلیل محسوب می‌گردد و دادرس می‌تواند برای رسیدن و کشف واقع از هرگونه دلیلی استفاده کند.

مبحث اول: واژه­شناسی

برای پی بردن به مفهوم ترکیبی سه واژة «ادله اثبات دعوی» باید هر یک را ابتدائاً به صورت مجزا معنا نمود تا بتوان از مفهوم این مفردات، مقصود را بیان نمود.

 حقوقی قواعد عمومی ناظر بر ادله اثبات دعوی در قانون جدید مجازات اسلامی موجبات ارتقای سطح علمی جامعه و برآوردن نیازهای عمومی آموزش برای فهم بهتر ادله اثبات دعوی و شناخت دانشجویان نسبت به این مساله حقوقی گردد و بدین سان گامی کوچک در جهت اجرای عدالت واقعی میسر گردد.

 بخش اول:

نظام­های اصلی حاکم بر ادله اثبات دعوی و راهبرد کلی حقوق ایران در این خصوص از گذشته تا امروز

فصل اول: واژه­­شناسی و مشخصات اصلی نظام­های حاکم بر ادله اثبات دعوی در امور کیفری

نظام ادله قانونی و نظام ادله معنوی از جمله نظام های حاکم برادله اثبات دعوی می­باشد که درنظام ادلة قانونی، ادلة اثبات دعوی به ادله­ای اطلاق می­گردد که قانون آنها را با تعیین شرایط مقرر در مورد میزان، نحوه و زمان و مکان ارائه و حتی قدرت اثباتی آنها، برای اثبات امری در نظر گرفته است و طرفین دعوی و نیز قاضی رسیدگی کننده مقیّد به رعایت آنها می­باشند.

در نظام ادلة معنوی یا اخلاقی، دلایل احصاء نشده و یا حدأقل اینکه اختیار قاضی در استناد به ادله، محدود به دلایل تعریف شده نبوده و محدودیتی نیز در قدرت اثباتی ادله وجود ندارد، چرا که هدف اقناع وجدان قاضی است.

لذا هر امری که قاضی رسیدگی کننده را به حقیقت برساند و وی را معتقد به وجود ادعا کند دلیل محسوب می‌گردد و دادرس می‌تواند برای رسیدن و کشف واقع از هرگونه دلیلی استفاده کند.

مبحث اول: واژه­شناسی

برای پی بردن به مفهوم ترکیبی سه واژة «ادله اثبات دعوی» باید هر یک را ابتدائاً به صورت مجزا معنا نمود تا بتوان از مفهوم این مفردات، مقصود را بیان نمود.

:

 فصل اول

کلیات تحقیق

• آشنایی با سرطان

بدن انسان از تریلیونها سلول زنده ساخته شده که این سلولها در یک بدن طبیعی رشد میکنند، تقسیم میشوند تا سلولهای جدید را بوجود بیاورند و در نهایت به یک شکل منظم میمیرند. در طی سالهای اولیه زندگی یک فرد سلولها سریع تر تقسیم میشوند تا به فرد اجازه رشد بدهند، بعد از اینکه فرد بالغ شد و به بلوغ رسید، اکثر سلولها فقط برای جایگزین شدن با سلولهای فرسوده و یا سلولهای در حال مرگ ویا بازسازی جراحات تقسیم میشوند( et al., 2011 Avital). سرطان زمانی آغاز میشود که سلولها در یک قسمت از بدن شروع به رشد خارج از کنترل کنند، انواع مختلفی از سرطانها وجود دارد اما ویژگی مشترک در تمامی سرطانها رشد غیر طبیعی و خارج از کنترل سلولها میباشد رشد سلولهای سرطانی متفاوت از رشد سلولهای عادی است بطوریکه سلولهای سرطانی به جای داشتن یک مرگ طبیعی به رشد خود در شکل و فرم جدیدی در غالب سلولهای غیر عادی و ناهنجار ادامه میدهند. یکی از توانایی های منحصر به فرد سلولهای سرطانی که آنها را از سلولهای عادی متمایز میسازد توانایی حمله به دیگر بافتهای بدن میباشد(Hanahan D et al., 2011). رشد خارج از کنترل، تهاجم به بافتهای دیگر یک سلول را به سلولی سرطانی تبدیل میکند. سلولها به دلیل صدمه به DNA سرطانی میشوند، وظیفه DNA در سلولها مدیریت تمامی اعمال آنهاست. در یک سلول طبیعی وقتی DNA دچار آسیب میشود سلول میکوشد که آسیب را ترمیم کند در صورت عدم ترمیم سلول میمیرد. در سلولهای سرطانی DNA آسیب دیده ترمیم نمیشود و سلول نمیمیرد، سلول سرطانی با همان DNA آسیب دیده شروع به تقسیم میکند و به جای مردن توده ای از سلول هایی را بوجود می آورد که همان آسیب DNA را دارند. در اغلب موارد سلولهای سرطانی که تومور را تشکیل میدهند به سایر نقاط بدن سفر میکنند و در بافتهای طبیعی شروع به رشد و تکثیر تومورهای جدید میکنند، به این روند متاستاز میگویند. متاستاز زمانی اتفاق می افتد که سلولهای سرطانی به جریان خون، لنف یا عروق بدن راه پیدا کنند(et al., 2014 Atlanta Ga ).

1-2- سرطان معده

برای اینکه درک بهتری از هر سرطان داشته باشیم در ابتدا باید ساختار طبیعی و عملکرد آن بافت را بدانیم پس در ابتدا به تشریح ساختار معده میپردازیم.

معده اندامی است کیسه مانند که مواد غذایی را نگه میدارد و آن را با ترشح شیره معده هضم میکند. معده از پنج بخش تشکیل شده است: کاردیا(cardia) ،فندوس(fundus) ،بادی(body) ،آنتروم(antrum) ،پیلروس(pylorus) . سه قسمت ابتدایی معده بنام معده پروگزیمال خوانده میشوند، و دو قسمت انتهایی نیز معده

:

 فصل اول

کلیات تحقیق

• آشنایی با سرطان

بدن انسان از تریلیونها سلول زنده ساخته شده که این سلولها در یک بدن طبیعی رشد میکنند، تقسیم میشوند تا سلولهای جدید را بوجود بیاورند و در نهایت به یک شکل منظم میمیرند. در طی سالهای اولیه زندگی یک فرد سلولها سریع تر تقسیم میشوند تا به فرد اجازه رشد بدهند، بعد از اینکه فرد بالغ شد و به بلوغ رسید، اکثر سلولها فقط برای جایگزین شدن با سلولهای فرسوده و یا سلولهای در حال مرگ ویا بازسازی جراحات تقسیم میشوند( et al., 2011 Avital). سرطان زمانی آغاز میشود که سلولها در یک قسمت از بدن شروع به رشد خارج از کنترل کنند، انواع مختلفی از سرطانها وجود دارد اما ویژگی مشترک در تمامی سرطانها رشد غیر طبیعی و خارج از کنترل سلولها میباشد رشد سلولهای سرطانی متفاوت از رشد سلولهای عادی است بطوریکه سلولهای سرطانی به جای داشتن یک مرگ طبیعی به رشد خود در شکل و فرم جدیدی در غالب سلولهای غیر عادی و ناهنجار ادامه میدهند. یکی از توانایی های منحصر به فرد سلولهای سرطانی که آنها را از سلولهای عادی متمایز میسازد توانایی حمله به دیگر بافتهای بدن میباشد(Hanahan D et al., 2011). رشد خارج از کنترل، تهاجم به بافتهای دیگر یک سلول را به سلولی سرطانی تبدیل میکند. سلولها به دلیل صدمه به DNA سرطانی میشوند، وظیفه DNA در سلولها مدیریت تمامی اعمال آنهاست. در یک سلول طبیعی وقتی DNA دچار آسیب میشود سلول میکوشد که آسیب را ترمیم کند در صورت عدم ترمیم سلول میمیرد. در سلولهای سرطانی DNA آسیب دیده ترمیم نمیشود و سلول نمیمیرد، سلول سرطانی با همان DNA آسیب دیده شروع به تقسیم میکند و به جای مردن توده ای از سلول هایی را بوجود می آورد که همان آسیب DNA را دارند. در اغلب موارد سلولهای سرطانی که تومور را تشکیل میدهند به سایر نقاط بدن سفر میکنند و در بافتهای طبیعی شروع به رشد و تکثیر تومورهای جدید میکنند، به این روند متاستاز میگویند. متاستاز زمانی اتفاق می افتد که سلولهای سرطانی به جریان خون، لنف یا عروق بدن راه پیدا کنند(et al., 2014 Atlanta Ga ).

1-2- سرطان معده

برای اینکه درک بهتری از هر سرطان داشته باشیم در ابتدا باید ساختار طبیعی و عملکرد آن بافت را بدانیم پس در ابتدا به تشریح ساختار معده میپردازیم.

معده اندامی است کیسه مانند که مواد غذایی را نگه میدارد و آن را با ترشح شیره معده هضم میکند. معده از پنج بخش تشکیل شده است: کاردیا(cardia) ،فندوس(fundus) ،بادی(body) ،آنتروم(antrum) ،پیلروس(pylorus) . سه قسمت ابتدایی معده بنام معده پروگزیمال خوانده میشوند، و دو قسمت انتهایی نیز معده دیستال نامیده میشوند. دیواره معده دارای پنج لایه میباشد، درونی ترین لایه مخاط میباشد در این لایه اسید معده و آنزیم های گوارشی ساخته میشود و بیشتر سرطان های معده از این لایه شروع میشود. دومین لایه که بعد از لایه ی مخاط قرار گرفته است زیر مخاط(sub mucosa)، نامیده میشود، سومین لایه که لایه ی ضخیم عضلانی است، کار آن مخلوط کردن محتویات معده میباشد بنام آستر عضلانی( muscularis propria)، خوانده میشود.

   شکل1-1 : لایه های تشکیل دهنده دیواره معده

دو لایه ی خارجی تر برای پوشش معده بکار میروند(Bae J et al., 2008).

شناخت لایه های معده از آن جهت حائز اهمیت است که در تعیین کردن مرحله (stage) سرطان بسیار مهم میباشد، سرطان از لایه مخاطی شروع میشود و به لایه های عمیق تر نفوذ میکند هرچه به لایه های زیرین بیشتر نفوذ کرده باشد مراحل بیماری پیشرفته تر میباشد. سرطان معده به آهستگی و طی چندین سال توسعه پیدا میکند، البته قبل از توسعه سرطان یک سری تغییرات در لایه ی مخاط رخ میدهد که این تغییرات به ندرت باعث بروز علائمی میشود که قابل تشخیص باشد. سرطان معده بیماری ایست که به صورت نهفته و آهسته پیش میرود، اینکه سرطان تا چه مرحله ای پیش رفته باشد و به کدام لایه ها نفوذ کرده باشد درمان را تحت تاثیر زیادی قرار میدهد. سرطان معده میتواند به دیواره معده و از آنجا به ارگانهای مجاور حمله کند و متاستاز بدهد، همچنین میتواند به عروق لنفاوی گسترش یافته و به غدد لنفاوی وارد شود(Capelle LG et al., 2008).

1-2-1 نشانه ها و علائم سرطان معده

-خستگی

-احساس نفخ پس از غذا خوردن

-احساس سیری پس از کمی خوردن غذا

-سوزش شدید و مداوم معده

-سوء حاضمه شدید و درمان نشدنی

-حالت تهوع مداوم و بی دلیل

-درد معده

-کاهش وزن بی دلیل

-وجود خون در مدفوع(خون سیاه و قیری رنگدر مدفوع)

-استفراغ خونی

-خستگی و کم خونی

 دیستال نامیده میشوند. دیواره معده دارای پنج لایه میباشد، درونی ترین لایه مخاط میباشد در این لایه اسید معده و آنزیم های گوارشی ساخته میشود و بیشتر سرطان های معده از این لایه شروع میشود. دومین لایه که بعد از لایه ی مخاط قرار گرفته است زیر مخاط(sub mucosa)، نامیده میشود، سومین لایه که لایه ی ضخیم عضلانی است، کار آن مخلوط کردن محتویات معده میباشد بنام آستر عضلانی( muscularis propria)، خوانده میشود.

   شکل1-1 : لایه های تشکیل دهنده دیواره معده

دو لایه ی خارجی تر برای پوشش معده بکار میروند(Bae J et al., 2008).

شناخت لایه های معده از آن جهت حائز اهمیت است که در تعیین کردن مرحله (stage) سرطان بسیار مهم میباشد، سرطان از لایه مخاطی شروع میشود و به لایه های عمیق تر نفوذ میکند هرچه به لایه های زیرین بیشتر نفوذ کرده باشد مراحل بیماری پیشرفته تر میباشد. سرطان معده به آهستگی و طی چندین سال توسعه پیدا میکند، البته قبل از توسعه سرطان یک سری تغییرات در لایه ی مخاط رخ میدهد که این تغییرات به ندرت باعث بروز علائمی میشود که قابل تشخیص باشد. سرطان معده بیماری ایست که به صورت نهفته و آهسته پیش میرود، اینکه سرطان تا چه مرحله ای پیش رفته باشد و به کدام لایه ها نفوذ کرده باشد درمان را تحت تاثیر زیادی قرار میدهد. سرطان معده میتواند به دیواره معده و از آنجا به ارگانهای مجاور حمله کند و متاستاز بدهد، همچنین میتواند به عروق لنفاوی گسترش یافته و به غدد لنفاوی وارد شود(Capelle LG et al., 2008).

1-2-1 نشانه ها و علائم سرطان معده

-خستگی

-احساس نفخ پس از غذا خوردن

-احساس سیری پس از کمی خوردن غذا

-سوزش شدید و مداوم معده

-سوء حاضمه شدید و درمان نشدنی

-حالت تهوع مداوم و بی دلیل

-درد معده

-کاهش وزن بی دلیل

-وجود خون در مدفوع(خون سیاه و قیری رنگدر مدفوع)

-استفراغ خونی

-خستگی و کم خونی

در حال حاضر توجه به نیازهای اساسی شهروندان در محیط‌های شهری و توجه به برطرف نمودن مشکلات و معضلات شهری به منظور کاهش نابهنجاری و افزایش امنیت در محیط‌های زیست از جمله مسائلی است که همواره مورد توجه مدیران، برنامه ریزان و طراحان شهری بوده است و همچنین استفاده از راهکارهای جامعه‌شناسی در مسائل طراحی معماری، همواره جزو مهم‌ترین مسایل به شمار می‌رود. دیدگاه‌های تعاملی در مکاتب روانشناسی بر این باورند که انسان با محیط ارتباط برقرار می کند، در آن دخل و تصرف می‌کند و از آن تأثیر می‌پذیرد. محققان با تمرکز بر نیازهای فضایی انسان در محیط زندگی، موارد متعددی را مهم دانسته‌اند که از جمله می‌توان به امنیت فضایی، روابط اجتماعی، خوانایی، خلوت، حرمت انسانی و هویت اشاره کرد. بسیاری از این نیازها جز با عرصه بندی محیط زندگی قابل تأمین نیستند. عرصه بندی محیط‌های مسکونی، نیازمند سلسله مراتب فضایی، عملکردی، اجتماعی است که با مفهوم قلمرو ارتباط ناگسستنی دارند. کلیه عوامل مربوط به قلمرو و نظارت بر آن در جهت رسیدن به آرامش مطلوب فرد و خانواده بسیار مهم می‌باشد. حفظ و دفاع از مرز قلمرو خانه و خانواده و شیوه های مداخله و تأثیر پذیری محیط بر رفتار و تعاملات اجتماعی باید به دقت بررسی و کنترل شود تا به سطح مطلوبی از زندگی امن و مطلوب برای انسان میسر شود. از سوی دیگر نیاز انسان به خانه بسیار فراتر از نیاز اولیه به سرپناه است. با تاکید بر دیدگاه های اقتصادی و جمعیتی و کم توجهی به نیازهای دیگر انسان، محیط زندگی از کیفیت لازم برخوردار نیست. با دقت و بررسی قلمرو خانواده در حیطه محله و شهرک‌های مسکونی در میابیم که نظارت بر قلمرو خانه‌های مسکونی توسط اشخاص به افزایش امنیت و میزان کاربری حرایم شخصی خانواده، کمک بسیار زیادی در جهت رسیدن به خلوت مناسب و آرامش روانی افراد می‌کند. از این رو اهمیت این موضوع چنان است که عدم توجه به قلمروهای شخص، خانواده یا دیگر گروه‌ها، در طراحی‌های شهری و معماری سبب آشفتگی در محیط می‌شود. در این تحقیق با این باور که ارتباط انسان و محیط به عوامل مختلف و متعددی وابسته است، موضوع قلمرو و محصوریت فضا را به منزله یکی از عوامل تأثیرگذار در کیفیت ارتباط انسان و محیط مسکونی، در محله و شهرک‌های مسکونی مورد بررسی و تحلیل قرار می‌دهد.

1-1-            مسکن

1-1-2- تعاریف و مفهوم مسکن

مسکن یکی از مسائل حاد کشورهای در حال توسعه است، فقدان منابع کافی، ضعف مدیریت اقتصادی، نداشتن برنامه ریزی جامع مسکن و سایر نارسائیهایی که در زیر ساختهای اقتصادی این کشورها وجود دارد از یکسو و افزایش شتابان جمعیت شهر نشین از سویی دیگر تامین سرپناه در این کشور ها را به شکلی غامض و چند بعدی در آورده است.

مسلماً برای پاسخ به تقاضای فزاینده مسکن نه تنها به زمین، سرمایه، مصالح ساختمانی و نیروی انسانی زیادی نیاز است، بلکه داشتن یک نظام برنامه ریزی به منظور ایجاد هماهنگی بین بخش مسکن و سایر بخشها و بین اجزا به وجود آورنده مسکن (زمین، مصالح ساختمانی و …) با تاسیسات زیر بنایی، تسهیلات عمومی، خدمات اجتماعی، سیستم حمل و نقل و … از طرف دیگر ضرورتی محض است.

مفهوم مسکن علاوه بر مکان فیزیکی، کل محیط مسکونی را نیز در بر می گیرد که شامل کلیه خدمات و تسهیلات ضروری مورد نیاز بزای بهزیستن خانواده و طرحهای اشتغال، آموزش و بهداشت افراد است. در واقع تعریف و مفهوم عام مسکن یک واحد مسکونی نیست بلکه کل محیط مسکونی را شامل می گردد. به عبارت دیگر مسکن چیزی بیش از یک سر پناه صرفاً فیزیکی است و کلیه خدمات و تسهیلات عمومی لازم برای بهزیستی انسان را شامل میشود. در دومین اجلاس اسکان بشر (1996) که در استانبول برگزار شد مسکن مناسب چنین تعریف شده است: (سر پناه مناسب تنها به معنای وجود یک سقف بالای سر هر شخص نیست، سرپناه مناسب یعنی آستیش مناسب، فضای مناسب، دسترسی فیزیکی و امنیت مناسب، امنیت مالکیت، پایداری و دوام سازه ای، روشنائی، تهویه و سیستم گرمائی مناسب، زیرساختهای اولیه مناسب

در حال حاضر توجه به نیازهای اساسی شهروندان در محیط‌های شهری و توجه به برطرف نمودن مشکلات و معضلات شهری به منظور کاهش نابهنجاری و افزایش امنیت در محیط‌های زیست از جمله مسائلی است که همواره مورد توجه مدیران، برنامه ریزان و طراحان شهری بوده است و همچنین استفاده از راهکارهای جامعه‌شناسی در مسائل طراحی معماری، همواره جزو مهم‌ترین مسایل به شمار می‌رود. دیدگاه‌های تعاملی در مکاتب روانشناسی بر این باورند که انسان با محیط ارتباط برقرار می کند، در آن دخل و تصرف می‌کند و از آن تأثیر می‌پذیرد. محققان با تمرکز بر نیازهای فضایی انسان در محیط زندگی، موارد متعددی را مهم دانسته‌اند که از جمله می‌توان به امنیت فضایی، روابط اجتماعی، خوانایی، خلوت، حرمت انسانی و هویت اشاره کرد. بسیاری از این نیازها جز با عرصه بندی محیط زندگی قابل تأمین نیستند. عرصه بندی محیط‌های مسکونی، نیازمند سلسله مراتب فضایی، عملکردی، اجتماعی است که با مفهوم قلمرو ارتباط ناگسستنی دارند. کلیه عوامل مربوط به قلمرو و نظارت بر آن در جهت رسیدن به آرامش مطلوب فرد و خانواده بسیار مهم می‌باشد. حفظ و دفاع از مرز قلمرو خانه و خانواده و شیوه های مداخله و تأثیر پذیری محیط بر رفتار و تعاملات اجتماعی باید به دقت بررسی و کنترل شود تا به سطح مطلوبی از زندگی امن و مطلوب برای انسان میسر شود. از سوی دیگر نیاز انسان به خانه بسیار فراتر از نیاز اولیه به سرپناه است. با تاکید بر دیدگاه های اقتصادی و جمعیتی و کم توجهی به نیازهای دیگر انسان، محیط زندگی از کیفیت لازم برخوردار نیست. با دقت و بررسی قلمرو خانواده در حیطه محله و شهرک‌های مسکونی در میابیم که نظارت بر قلمرو خانه‌های مسکونی توسط اشخاص به افزایش امنیت و میزان کاربری حرایم شخصی خانواده، کمک بسیار زیادی در جهت رسیدن به خلوت مناسب و آرامش روانی افراد می‌کند. از این رو اهمیت این موضوع چنان است که عدم توجه به قلمروهای شخص، خانواده یا دیگر گروه‌ها، در طراحی‌های شهری و معماری سبب آشفتگی در محیط می‌شود. در این تحقیق با این باور که ارتباط انسان و محیط به عوامل مختلف و متعددی وابسته است، موضوع قلمرو و محصوریت فضا را به منزله یکی از عوامل تأثیرگذار در کیفیت ارتباط انسان و محیط مسکونی، در محله و شهرک‌های مسکونی مورد بررسی و تحلیل قرار می‌دهد.

1-1-            مسکن

1-1-2- تعاریف و مفهوم مسکن

مسکن یکی از مسائل حاد کشورهای در حال توسعه است، فقدان منابع کافی، ضعف مدیریت اقتصادی، نداشتن برنامه ریزی جامع مسکن و سایر نارسائیهایی که در زیر ساختهای اقتصادی این کشورها وجود دارد از یکسو و افزایش شتابان جمعیت شهر نشین از سویی دیگر تامین سرپناه در این کشور ها را به شکلی غامض و چند بعدی در آورده است.

مسلماً برای پاسخ به تقاضای فزاینده مسکن نه تنها به زمین، سرمایه، مصالح ساختمانی و نیروی انسانی زیادی نیاز است، بلکه داشتن یک نظام برنامه ریزی به منظور ایجاد هماهنگی بین بخش مسکن و سایر بخشها و بین اجزا به وجود آورنده مسکن (زمین، مصالح ساختمانی و …) با تاسیسات زیر بنایی، تسهیلات عمومی، خدمات اجتماعی، سیستم حمل و نقل و … از طرف دیگر ضرورتی محض است.

مفهوم مسکن علاوه بر مکان فیزیکی، کل محیط مسکونی را نیز در بر می گیرد که شامل کلیه خدمات و تسهیلات ضروری مورد نیاز بزای بهزیستن خانواده و طرحهای اشتغال، آموزش و بهداشت افراد است. در واقع تعریف و مفهوم عام مسکن یک واحد مسکونی نیست بلکه کل محیط مسکونی را شامل می گردد. به عبارت دیگر مسکن چیزی بیش از یک سر پناه صرفاً فیزیکی است و کلیه خدمات و تسهیلات عمومی لازم برای بهزیستی انسان را شامل میشود. در دومین اجلاس اسکان بشر (1996) که در استانبول برگزار شد مسکن مناسب چنین تعریف شده است: (سر پناه مناسب تنها به معنای وجود یک سقف بالای سر هر شخص نیست، سرپناه مناسب یعنی آستیش مناسب، فضای مناسب، دسترسی فیزیکی و امنیت مناسب، امنیت مالکیت، پایداری و دوام سازه ای، روشنائی، تهویه و سیستم گرمائی مناسب، زیرساختهای اولیه مناسب از قبیل آبرسانی، بهداشت و آموزش، دفع زباله، کیفیت مناسب زیست محیطی، عوامل بهداشتی مناسب، مکان مناسب و قابل دسترسی از نظر کار و تسهیلات اولیه است که همه این موارد باید با توجه به استطاعت مردم تامین شود.

1-1-3- اهمیت مسکن در زندگی

نیازهای اساسی مادی انسان را به سه دسته تقسیم کرده اند: نیازهای زیستی، نیازهای اقتصادی و نیازهای اجتماعی. مسکن در برآورده کردن هر کدام از این نیازهای اساسی نقشی ویژه دارد که به اختصار اشاره می شود:

الف) سر پناه: در اصل سی و یک قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران دسترسی به مکان مناسب حق هر خانواده ایرانی محسوب شده است، سر پناه مناسبی که بتواند انسان را در برابر شرایط جوی مصون نگهداشته، به ساکنانش آرامش، سلامت و شادابی عرضه کند.

مسکن در ثبات اقتصادیو بهزیستن خانواده نقش اساسی دارد، زیرا فقر و عدم تامین اقتصادی از عوامل عمده بی ثباتی اجتماعی است.

خانه نزدیکترین فضای مرتبط با انسان است و انسان اولین تجارب رابطه خود با دیگران رادر آن می آزماید و در واقع پیش زمینه ای برای ورود به اجتماع بزرگتر است.

عدم دسترسی به مسکن مناسب با افزایش میزان بزهکاری، طلاق و از هم گسیختگی اجتماعی ارتباط زیادی دارد و یک عامل بازدارنده در رشد و اعتلای پدیده های نا بهنجار اجتماعی دیگری از قبیل خیابان خوابی، زاغه نشینی و معضلات حادتری مانند تکدّی گری می شود.

د) از نظر روانی: مسکن مناسب می تواند محلی برای آرامش و تجدید قوا، آرامش اعصاب و فکر در فرد باشد و خستگیهای فکری و جسمی ناشی از کار روزانه را از وی زدوده یا او را از جنبه روانی آماده فعالیتها کند. فقدان مسکن عامل موثری در پیدایش افسردگی و اختلالات رفتاری، شخصیتی و همچنین کاهش مقاومت فرد در برابر مشکلات است.

ه) از نظر پیشرفتهای ارتباطی: گسترش فنآوری ارتباطات در زمینه های مختلف از حضور فیزیکی انسان در بخشهای مختلف شهر خواهد کاست و بر عکس بر حضور او در مسکن خواهد افزود. در واقع این امکان وجود دارد که شهروند بر خلاف گذشته بیشترین ساعات شبانه روز را در مسکن خویش سپری نماید و حضور او را در مسکن و محیط پیرامونش اجتناب ناپذیر و به مراتب بیشتر از حضور او در سایر نقاط شهری خواهد بود.

1-2- عوامل اجتماعی- فرهنگی و شكل خانه

1-2-1- فرضیه پایه

برای بیان و توضیح شكل‌های مختلفی كه مسكن پیدا كرده و پدیده‌ای پیچیده می‌باشد، ارائه یک دلیل واحد كافی نیست. با وجود این كلیه توضیحات ممكن یا ارائه شده، وجوهی از یک اندیشه واحد می‌باشند؛ اقوام دارای رفتار و آرمان‌های بسیار متفاوت، محیط‌های متنوعی را به وجود می‌آورند. این پاسخ‌ها از نقطه‌ای به نقطه دیگر تغییر می‌كنند و علت این تغییر، دگرگونی ایجاد شده و نقش عوامل مختلف در بازی فاكتورهای اجتماعی، فرهنگی، آئینی، اقتصادی و فیزیكی می‌باشد. از سویی عوامل و پاسخ‌های فوق می‌توانند به تدریج و در طول زمان در یک محل تغییر كنند؛ در نتیجه عدم وجود تغییرات سریع و استمرار شكل یكی از ویژگی‌های مسكن ابتدایی و بومی می‌باشد.

مسكن نهادی است كه در راستای یک رشته مقاصد پیچیده به وجود آمده و صرفاً یک ساختار نمی‌باشد. از آنجا كه ساختن یک مسكن، پدیده‌ای فرهنگی است، شكل مسكن و سازمان و نظم فضایی آن، شدیداً متأثر از محیط فرهنگی كه مسكن به آن تعلق دارد است. به همین علت در عصر ماقبل تاریخ، مسكن چیزی بیش از سرپناه انسان اولیه گردید و تقریباً از آغاز «عملكرد» مسكن به مراتب چیزی بیشتر از یک مفهوم مادی یا كاربردی و مصرفی بوده است و همواره پایه‌گذاری، ساختن و اقامت كردن در آن را تشریفاتی مذهبی همراهی می‌كرده است. اگر قدرت و توان یک پناهگاه، نقش انفعالی خانه باشد، هدف فعال مسكن ایجاد محیطی است كه به بهترین شكل با شیوه زندگی یک قوم هماهنگ و منطبق باشد. به عبارت دیگر هدف و نقش مسكن ایجاد یک واحد اجتماعی فضا می‌باشد. تا كنون درباره ارزش محدودِ دسته‌بندی شكل و تحلیل اقتصادی، موقعیتی، اقلیمی و تحلیل مصالح و تكنولوژی بحث و صحبت شده است و اكنون باید جنبه‌های فیزیكی، فرهنگی و اجتماعی آن را مورد توجه قرار دهیم. آنچه كه قبل از هر چیز باید مورد تأكید قرار گیرد جنبه‌های اجتماعی- فرهنگی می‌باشند. هنگامی كه هیت و خصوصیت یک فرهنگ شناخته شد و به مجرد اینكه به ارزش‌های آن فرهنگ تا حدودی آشنا گردیدیم، گزینش‌هایی كه آن فرهنگ از میان انواع مختلف مسكونی به عمل می‌آورد تا بتواند هم‌زمان پاسخگوی متغیرهای فیزیكی و فرهنگی باشد، روشن‌تر می‌گردند.

 از قبیل آبرسانی، بهداشت و آموزش، دفع زباله، کیفیت مناسب زیست محیطی، عوامل بهداشتی مناسب، مکان مناسب و قابل دسترسی از نظر کار و تسهیلات اولیه است که همه این موارد باید با توجه به استطاعت مردم تامین شود.

1-1-3- اهمیت مسکن در زندگی

نیازهای اساسی مادی انسان را به سه دسته تقسیم کرده اند: نیازهای زیستی، نیازهای اقتصادی و نیازهای اجتماعی. مسکن در برآورده کردن هر کدام از این نیازهای اساسی نقشی ویژه دارد که به اختصار اشاره می شود:

الف) سر پناه: در اصل سی و یک قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران دسترسی به مکان مناسب حق هر خانواده ایرانی محسوب شده است، سر پناه مناسبی که بتواند انسان را در برابر شرایط جوی مصون نگهداشته، به ساکنانش آرامش، سلامت و شادابی عرضه کند.

مسکن در ثبات اقتصادیو بهزیستن خانواده نقش اساسی دارد، زیرا فقر و عدم تامین اقتصادی از عوامل عمده بی ثباتی اجتماعی است.

خانه نزدیکترین فضای مرتبط با انسان است و انسان اولین تجارب رابطه خود با دیگران رادر آن می آزماید و در واقع پیش زمینه ای برای ورود به اجتماع بزرگتر است.

عدم دسترسی به مسکن مناسب با افزایش میزان بزهکاری، طلاق و از هم گسیختگی اجتماعی ارتباط زیادی دارد و یک عامل بازدارنده در رشد و اعتلای پدیده های نا بهنجار اجتماعی دیگری از قبیل خیابان خوابی، زاغه نشینی و معضلات حادتری مانند تکدّی گری می شود.

د) از نظر روانی: مسکن مناسب می تواند محلی برای آرامش و تجدید قوا، آرامش اعصاب و فکر در فرد باشد و خستگیهای فکری و جسمی ناشی از کار روزانه را از وی زدوده یا او را از جنبه روانی آماده فعالیتها کند. فقدان مسکن عامل موثری در پیدایش افسردگی و اختلالات رفتاری، شخصیتی و همچنین کاهش مقاومت فرد در برابر مشکلات است.

ه) از نظر پیشرفتهای ارتباطی: گسترش فنآوری ارتباطات در زمینه های مختلف از حضور فیزیکی انسان در بخشهای مختلف شهر خواهد کاست و بر عکس بر حضور او در مسکن خواهد افزود. در واقع این امکان وجود دارد که شهروند بر خلاف گذشته بیشترین ساعات شبانه روز را در مسکن خویش سپری نماید و حضور او را در مسکن و محیط پیرامونش اجتناب ناپذیر و به مراتب بیشتر از حضور او در سایر نقاط شهری خواهد بود.

1-2- عوامل اجتماعی- فرهنگی و شكل خانه

1-2-1- فرضیه پایه

برای بیان و توضیح شكل‌های مختلفی كه مسكن پیدا كرده و پدیده‌ای پیچیده می‌باشد، ارائه یک دلیل واحد كافی نیست. با وجود این كلیه توضیحات ممكن یا ارائه شده، وجوهی از یک اندیشه واحد می‌باشند؛ اقوام دارای رفتار و آرمان‌های بسیار متفاوت، محیط‌های متنوعی را به وجود می‌آورند. این پاسخ‌ها از نقطه‌ای به نقطه دیگر تغییر می‌كنند و علت این تغییر، دگرگونی ایجاد شده و نقش عوامل مختلف در بازی فاكتورهای اجتماعی، فرهنگی، آئینی، اقتصادی و فیزیكی می‌باشد. از سویی عوامل و پاسخ‌های فوق می‌توانند به تدریج و در طول زمان در یک محل تغییر كنند؛ در نتیجه عدم وجود تغییرات سریع و استمرار شكل یكی از ویژگی‌های مسكن ابتدایی و بومی می‌باشد.

مسكن نهادی است كه در راستای یک رشته مقاصد پیچیده به وجود آمده و صرفاً یک ساختار نمی‌باشد. از آنجا كه ساختن یک مسكن، پدیده‌ای فرهنگی است، شكل مسكن و سازمان و نظم فضایی آن، شدیداً متأثر از محیط فرهنگی كه مسكن به آن تعلق دارد است. به همین علت در عصر ماقبل تاریخ، مسكن چیزی بیش از سرپناه انسان اولیه گردید و تقریباً از آغاز «عملكرد» مسكن به مراتب چیزی بیشتر از یک مفهوم مادی یا كاربردی و مصرفی بوده است و همواره پایه‌گذاری، ساختن و اقامت كردن در آن را تشریفاتی مذهبی همراهی می‌كرده است. اگر قدرت و توان یک پناهگاه، نقش انفعالی خانه باشد، هدف فعال مسكن ایجاد محیطی است كه به بهترین شكل با شیوه زندگی یک قوم هماهنگ و منطبق باشد. به عبارت دیگر هدف و نقش مسكن ایجاد یک واحد اجتماعی فضا می‌باشد. تا كنون درباره ارزش محدودِ دسته‌بندی شكل و تحلیل اقتصادی، موقعیتی، اقلیمی و تحلیل مصالح و تكنولوژی بحث و صحبت شده است و اكنون باید جنبه‌های فیزیكی، فرهنگی و اجتماعی آن را مورد توجه قرار دهیم. آنچه كه قبل از هر چیز باید مورد تأكید قرار گیرد جنبه‌های اجتماعی- فرهنگی می‌باشند. هنگامی كه هیت و خصوصیت یک فرهنگ شناخته شد و به مجرد اینكه به ارزش‌های آن فرهنگ تا حدودی آشنا گردیدیم، گزینش‌هایی كه آن فرهنگ از میان انواع مختلف مسكونی به عمل می‌آورد تا بتواند هم‌زمان پاسخگوی متغیرهای فیزیكی و فرهنگی باشد، روشن‌تر می‌گردند.

یکی از مسائل و مشکلاتی که جوامع بشری تقریبا از بدو تاسیس تا زمان فعلی همواره با آن مواجه بوده است مساله پناهندگی و حمایت بین المللی از افراد پناهنده است.

با پایان یافتن جنگ جهانی دوم و تاسیس سازمان ملل متحد مساله جمعیت های پناهنده همچنان یکی از مشکلات مهم آن دوران به شمار می رفت؛ به طوری که مجمع عمومی سازمان ملل در اولین نشست عمومی خود در سال 1946 رسیدگی به مسائل و مشکلات جمعیت های آواره را در دستور کار خود قرار داده و طی قطعنامه ای که به همین منظور به تصویب رسانده کمیسیون حقوق بشر را مامور تهیه کنوانسیونی در زمینه همین افراد نمود. نتیجه این اقدامات منجر به تهیه و تصویب کنوانسیون 1951 ژنو در مورد وضعیت پناهندگان و تاسیس نهاد کمیساریای عالی ملل متحد در امور پناهندگان UNHCR[1] برای حمایت بین المللی از افراد مذکور گردید. تحولات پس از تدوین سند فوق در جهان، باعث پیدایش گروه های جدیدی از افراد آواره شد که علیرغم نیاز شدید به برخورداری از کمک ها و حمایت بین المللی به دلیل محدودیت هایی که در کنوانسیون 1951 و اساسنامه UNHCR وجود داشت.

نمی توانستند مشمول ترتیبات این اسناد قرارگیرند. این موضوع باعث گردید تا مجمع عمومی سازمان ملل متحد با صدور قطعنامه های مختلف دامنه اختیارات کمیساریای عالی را برای حمایت از این افراد و گروه های جدید گسترش دهد و با تهیه پروتکلی در سال 1967 برخی محدودیت های کنوانسیون 1951 را رفع نماید. علاوه بر این در برخی مناطق جهان مانند آفریقا و آمریکای لاتین، ترتیبات و تدابیر جدیدی متناسب با وضع خاص پناهندگان همان مناطق اتخاذ گردید.

پدیده پناهندگی همان طور که درحقوق بین الملل دارای گستره وسیع تاریخی و تحولات حقوقی است در اسلام نیز پذیرفته شده است و دارای جایگاه ویژه و ممتازی است به گونه ای که از همان ابتدای تشکیل دولت اسلامی و حتی قبل از ظهور اسلام سنت پناهندگی و حمایت از پناهنده وجود داشته است و حتی از شکل مذهبی نیز برخوردار بوده است. قبایل عرب درعین آلودگی به شرک و بسیاری از انحرافات اجتماعی و اخلاقی واجد امتیازات مهمی بوده اند که از آن جمله، دفاع از پناهندگان بوده است. در جزیره العرب گذشته از اینکه افراد و بویژه روسای قبائل خود را موظف به دفاع از پناهندگان می دانستند، مناطق امنی نیز برای پناه گرفتن افرادی که به هر دلیلی مورد تعقیب بوده و قدرت دفاع از خود را نداشتند به رسمیت شناخته شده بود و مهمترین آنها سرزمین جرم بود که نه تنها مسجدالحرام، بلکه منطقه ای وسیع به مساحت چندصد کیلومتر مربع را در بر می گرفت.

وجود حرم امن الهی در سرزمین حجاز شاید از عواملی بوده که اعراب را به اهمیت و حسن احترام به پناهندگان مقیدتر می ساخته است و سنت احترام ویژه به حرم نه تنها بعد از ظهور اسلام کاهش نیافت بلکه از جانب مسلمانان و شخص پیامبر(ص) و جانشینان ایشان مورد تاکید بیشتری قرار گرفت.

پس از ظهور اسلام مفهوم پناهندگی همچنان حفظ گردید و در فقه اسلامی از پناهندگی به صورت استجاره و امان یا استجاره و تامین تعبیر می شود. استجاره و امان یا تامین همان پناهندگی خواستن و پناهندگی و امان دادن است. از نظر فقهای اسلامی مبنای پناهندگی در اسلام، آیه 6 سوره مبارکه توبه در قرآن کریم است. بر طبق نص صریح این آیه هر مسلمانی مجاز است به هر غیرمسلم و حتی کافر و در زمان جنگ، در سرزمین اسلام پناه دهد: «اگرکافری نزد شما پناه گزیند از او حمایت کنید، باشد که سخن حق را بشنود و او را ایمن سازید…» کسی که از این طریق به مسلمانان پناهنده می گردد «مستامن» نامیده می شود.

نکته اساسی راجع به مبحث پناهندگی و عبور اشخاص از قلمروی به قلمرو دیگر در حقوق بین الملل اسلامی مربوط به دوران معاصر است که آیا مرزبندی های داخلی جهان

یکی از مسائل و مشکلاتی که جوامع بشری تقریبا از بدو تاسیس تا زمان فعلی همواره با آن مواجه بوده است مساله پناهندگی و حمایت بین المللی از افراد پناهنده است.

با پایان یافتن جنگ جهانی دوم و تاسیس سازمان ملل متحد مساله جمعیت های پناهنده همچنان یکی از مشکلات مهم آن دوران به شمار می رفت؛ به طوری که مجمع عمومی سازمان ملل در اولین نشست عمومی خود در سال 1946 رسیدگی به مسائل و مشکلات جمعیت های آواره را در دستور کار خود قرار داده و طی قطعنامه ای که به همین منظور به تصویب رسانده کمیسیون حقوق بشر را مامور تهیه کنوانسیونی در زمینه همین افراد نمود. نتیجه این اقدامات منجر به تهیه و تصویب کنوانسیون 1951 ژنو در مورد وضعیت پناهندگان و تاسیس نهاد کمیساریای عالی ملل متحد در امور پناهندگان UNHCR[1] برای حمایت بین المللی از افراد مذکور گردید. تحولات پس از تدوین سند فوق در جهان، باعث پیدایش گروه های جدیدی از افراد آواره شد که علیرغم نیاز شدید به برخورداری از کمک ها و حمایت بین المللی به دلیل محدودیت هایی که در کنوانسیون 1951 و اساسنامه UNHCR وجود داشت.

نمی توانستند مشمول ترتیبات این اسناد قرارگیرند. این موضوع باعث گردید تا مجمع عمومی سازمان ملل متحد با صدور قطعنامه های مختلف دامنه اختیارات کمیساریای عالی را برای حمایت از این افراد و گروه های جدید گسترش دهد و با تهیه پروتکلی در سال 1967 برخی محدودیت های کنوانسیون 1951 را رفع نماید. علاوه بر این در برخی مناطق جهان مانند آفریقا و آمریکای لاتین، ترتیبات و تدابیر جدیدی متناسب با وضع خاص پناهندگان همان مناطق اتخاذ گردید.

پدیده پناهندگی همان طور که درحقوق بین الملل دارای گستره وسیع تاریخی و تحولات حقوقی است در اسلام نیز پذیرفته شده است و دارای جایگاه ویژه و ممتازی است به گونه ای که از همان ابتدای تشکیل دولت اسلامی و حتی قبل از ظهور اسلام سنت پناهندگی و حمایت از پناهنده وجود داشته است و حتی از شکل مذهبی نیز برخوردار بوده است. قبایل عرب درعین آلودگی به شرک و بسیاری از انحرافات اجتماعی و اخلاقی واجد امتیازات مهمی بوده اند که از آن جمله، دفاع از پناهندگان بوده است. در جزیره العرب گذشته از اینکه افراد و بویژه روسای قبائل خود را موظف به دفاع از پناهندگان می دانستند، مناطق امنی نیز برای پناه گرفتن افرادی که به هر دلیلی مورد تعقیب بوده و قدرت دفاع از خود را نداشتند به رسمیت شناخته شده بود و مهمترین آنها سرزمین جرم بود که نه تنها مسجدالحرام، بلکه منطقه ای وسیع به مساحت چندصد کیلومتر مربع را در بر می گرفت.

وجود حرم امن الهی در سرزمین حجاز شاید از عواملی بوده که اعراب را به اهمیت و حسن احترام به پناهندگان مقیدتر می ساخته است و سنت احترام ویژه به حرم نه تنها بعد از ظهور اسلام کاهش نیافت بلکه از جانب مسلمانان و شخص پیامبر(ص) و جانشینان ایشان مورد تاکید بیشتری قرار گرفت.

پس از ظهور اسلام مفهوم پناهندگی همچنان حفظ گردید و در فقه اسلامی از پناهندگی به صورت استجاره و امان یا استجاره و تامین تعبیر می شود. استجاره و امان یا تامین همان پناهندگی خواستن و پناهندگی و امان دادن است. از نظر فقهای اسلامی مبنای پناهندگی در اسلام، آیه 6 سوره مبارکه توبه در قرآن کریم است. بر طبق نص صریح این آیه هر مسلمانی مجاز است به هر غیرمسلم و حتی کافر و در زمان جنگ، در سرزمین اسلام پناه دهد: «اگرکافری نزد شما پناه گزیند از او حمایت کنید، باشد که سخن حق را بشنود و او را ایمن سازید…» کسی که از این طریق به مسلمانان پناهنده می گردد «مستامن» نامیده می شود.

نکته اساسی راجع به مبحث پناهندگی و عبور اشخاص از قلمروی به قلمرو دیگر در حقوق بین الملل اسلامی مربوط به دوران معاصر است که آیا مرزبندی های داخلی جهان اسلام برای مسلمانان کشورهای گوناگون اسلامی احکام و آثاری را در پی دارد یا خیر؟ و به عبارت دیگر آیا مسلمانان ساکن در یکی از این کشورها می تواند به هرکدام از کشورهای اسلامی که می خواهد رفت و آمد کند و در هر نقطه آنها که بخواهد ساکن شود و به اموری مد نظر خود بپردازد؟

به نظر می رسد که مرزبندی های جدید تاثیری در اجرای احکام اولیه اسلام ندارد، زیرا کشورهای اسلامی اگرچه از لحاظ جغرافیایی دارای مرزها و قلمرو معینی می باشند لکن از لحاظ عقیدتی همچنان مشترک و واحد هستند و امروزه با استناد به اصل ضرورت می توان احکام ثانویه را که در واقع نشات گرفته از احکام اولیه است در روابط بین دول اسلامی مجری دانست و یا به رسمیت شناختن هریک از حکومت های فوق، زمینه را برای اتحاد آنان در عرصه بین المللی فراهم ساخت.

موارد ذیل مفاهیم کلیدی این رساله بوده و هر یک در معانی خاص خود به کار می روند:

مستامن: به فردی تعبیر شده که به دلیل نیاز، وارد قلمرو و حکومت اسلامی می شود و چون به او امان از تعرض داده شده است او را مستامن می خوانند.

امان: نوعی قرارداد و پیمان است که شخص بیگانه با کشور اسلامی منعقد می کند و بر طبق آن وی اجازه ورود به دارالاسلام را پیدا می کند.

وضعیت حقوقی: وضعیت حقوقی به معنای جایگاه یک شخص در مجموعه مقررات داخلی و بین المللی می باشد. به عبارت دیگر وضعیت حقوقی شخص، مشخص می کند که وی در یک نظام حقوقی از چه حقوق و تعهداتی برخوردار است.

ضرورت و هدف پژوهش

همانطور که از مباحث پیشین برداشت می شود در ارتباط با جمعیت های پناهنده و حمایت بین المللی از آنان، مسائل، مشکلات و پیچیدگی های خاصی مطرح است که تا دهه های اخیر کمتر مورد توجه دولتها و نهادهای ذیربط قرار گرفته است. این در حالی است که شرایط ویژه و آسیب پذیری این افراد ایجاب می کند که اهمیت بیشتری به نیازها و مسائل خاص آنها صورت پذیرد. با این حال با عنایت به توسعه روزافزون توجه جامعه بین المللی و محافل حقوق بشری به مباحث مربوط به پناهندگان در دهه های اخیر و نیز با در نظرگرفتن مسائل و مشکلات عدیده ای که جمعیت های پناهنده با آن مواجه اند، گسترش حمایت بین المللی از این افراد، اهمیت ویژه ای پیدا می کند.

باتوجه به مراتب فوق هدف از پژوهش حاضر بررسی موضوعات و مباحث مطروحه راجع به پناهندگان خصوصا در دوران معاصر هم در حقوق بین الملل و هم در سطح روابط جهان اسلام است، که این افراد دارای چه حقوق، تکالیف و یا احیانا محرومیت هایی هستند.

سوالات پژوهش

مهمترین سوالاتی که در ارتباط با پناهندگان و مستامنین در این پژوهش مطرح بوده و پاسخ به آنها موضوع این رساله می باشد عبارتند از:

مفهوم پناهنده و عناصر اساسی آن از دیدگاه دو نظام حقوقی بین الملل و اسلام چیست؟

وضعیت حقوقی پناهندگان و حقوق و قواعد حمایتی راجع به پناهندگان در نظامهای مذکور چگونه می باشد؟

مساله رفت و آمد اتباع مسلمان به سایر کشورهای اسلامی با توجه به مرزبندی های جدید و اجرای احکام اولیه اسلام در دارالاسلام نوین چگونه می باشد؟

فرضیه

• حقوق بین الملل پناهندگان عمدتا حالت توصیه ای داشته و از ضمانت اجرای قوی همراه با سازوکار بین المللی برخوردار نیست.
• دیدگاه اسلام در خصوص حقوق پناهندگان، مذهبی و انحصاری نیست بلکه کاملا جهانشمول ، با نگاه به کل بشریت و جامع است.
• شریعت اسلام ضمانت اجرای جامع تری برای تحقق حقوق پناهندگان نسبت به حقوق بین الملل معاصر در نظر گرفته است.

روش تحقیق

دراین نوشتار با اتخاذ از روش کتابخانه ای وابزارتحقیق فیش برداری ونیز استفاده از کتب و مقالات و بویژه اسناد بین المللی در قالب سازمان ملل متحد، کمیساریای عالی پناهندگان ملل متحد، سازمان بین المللی مهاجرت و اسناد و مصوبات سازمان کنفرانس اسلامی و از جمله اعلامیه حقوق بشر اسلامی و استفاده از کتب و مقالات کتابخانه و اطلاعات پایگاه های اینترنتی و بویژه اسناد بین المللی از طریق اینترنت به جمع آوری اطلاعات مرتبط با موضوع پرداخته تادر جهت بیان مباحث گام برداشته شود

وضعیت حقوقی: وضعیت حقوقی به معنای جایگاه یک شخص در مجموعه مقررات داخلی و بین المللی می باشد. به عبارت دیگر وضعیت حقوقی شخص، مشخص می کند که وی در یک نظام حقوقی از چه حقوق و تعهداتی برخوردار است.

ساختار پژوهش

بخش دوم رساله به بررسی جایگاه حقوق پناهندگان از دیدگاه حقوق اسلام می پردازد که از پنج فصل تشکیل شده است که در فصل اول به بررسی ماهیت و ادله مشروعیت پناهندگی می پردازد و در فصل دوم عناصر تشکیل دهنده پناهندگی و انواع امان را مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهد و در فصل سوم به تبیین حقوق و قواعد حمایتی مورد نظر اسلام راجع به پناهندگی و همچنین معافیت ها و تکالیف این گروه موجود در دارالاسلام می پردازد، در فصل چهارم به اثبات و خاتمه پناهندگی و عقد امان می پردازد و بالاخره در فصل پنجم و آخرین فصل از مباحث، دارالاسلام نوین و روابط بین المللی جهان اسلام را در عصر حاضر مورد بررسی قرار می دهد.

بخش سوم این رساله به بررسی جایگاه حقوق پناهندگان از دیدگاه حقوق بین الملل می پردازد که از دو فصل تشکیل شده است که در فصل اول به وضعیت حقوقی پناهندگان در مجموعه مقررات بین المللی می پردازد و آنها را از دید اسناد جهانی و منطقه ای مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهد و در فصل دوم ازاین بخش حقوق و قواعد حمایتی پناهندگان را در قالب مقررات بین المللی خاص پناهندگان همانند کنوانسیون 1951 و حمایت های امدادی UNHCR و سایر اسناد حقوق بشری مانند اعلامیه جهانی حقوق بشر و میثاقین بررسی می کند.

 اسلام برای مسلمانان کشورهای گوناگون اسلامی احکام و آثاری را در پی دارد یا خیر؟ و به عبارت دیگر آیا مسلمانان ساکن در یکی از این کشورها می تواند به هرکدام از کشورهای اسلامی که می خواهد رفت و آمد کند و در هر نقطه آنها که بخواهد ساکن شود و به اموری مد نظر خود بپردازد؟

به نظر می رسد که مرزبندی های جدید تاثیری در اجرای احکام اولیه اسلام ندارد، زیرا کشورهای اسلامی اگرچه از لحاظ جغرافیایی دارای مرزها و قلمرو معینی می باشند لکن از لحاظ عقیدتی همچنان مشترک و واحد هستند و امروزه با استناد به اصل ضرورت می توان احکام ثانویه را که در واقع نشات گرفته از احکام اولیه است در روابط بین دول اسلامی مجری دانست و یا به رسمیت شناختن هریک از حکومت های فوق، زمینه را برای اتحاد آنان در عرصه بین المللی فراهم ساخت.

موارد ذیل مفاهیم کلیدی این رساله بوده و هر یک در معانی خاص خود به کار می روند:

مستامن: به فردی تعبیر شده که به دلیل نیاز، وارد قلمرو و حکومت اسلامی می شود و چون به او امان از تعرض داده شده است او را مستامن می خوانند.

امان: نوعی قرارداد و پیمان است که شخص بیگانه با کشور اسلامی منعقد می کند و بر طبق آن وی اجازه ورود به دارالاسلام را پیدا می کند.

وضعیت حقوقی: وضعیت حقوقی به معنای جایگاه یک شخص در مجموعه مقررات داخلی و بین المللی می باشد. به عبارت دیگر وضعیت حقوقی شخص، مشخص می کند که وی در یک نظام حقوقی از چه حقوق و تعهداتی برخوردار است.

ضرورت و هدف پژوهش

همانطور که از مباحث پیشین برداشت می شود در ارتباط با جمعیت های پناهنده و حمایت بین المللی از آنان، مسائل، مشکلات و پیچیدگی های خاصی مطرح است که تا دهه های اخیر کمتر مورد توجه دولتها و نهادهای ذیربط قرار گرفته است. این در حالی است که شرایط ویژه و آسیب پذیری این افراد ایجاب می کند که اهمیت بیشتری به نیازها و مسائل خاص آنها صورت پذیرد. با این حال با عنایت به توسعه روزافزون توجه جامعه بین المللی و محافل حقوق بشری به مباحث مربوط به پناهندگان در دهه های اخیر و نیز با در نظرگرفتن مسائل و مشکلات عدیده ای که جمعیت های پناهنده با آن مواجه اند، گسترش حمایت بین المللی از این افراد، اهمیت ویژه ای پیدا می کند.

باتوجه به مراتب فوق هدف از پژوهش حاضر بررسی موضوعات و مباحث مطروحه راجع به پناهندگان خصوصا در دوران معاصر هم در حقوق بین الملل و هم در سطح روابط جهان اسلام است، که این افراد دارای چه حقوق، تکالیف و یا احیانا محرومیت هایی هستند.

سوالات پژوهش

مهمترین سوالاتی که در ارتباط با پناهندگان و مستامنین در این پژوهش مطرح بوده و پاسخ به آنها موضوع این رساله می باشد عبارتند از:

مفهوم پناهنده و عناصر اساسی آن از دیدگاه دو نظام حقوقی بین الملل و اسلام چیست؟

وضعیت حقوقی پناهندگان و حقوق و قواعد حمایتی راجع به پناهندگان در نظامهای مذکور چگونه می باشد؟

مساله رفت و آمد اتباع مسلمان به سایر کشورهای اسلامی با توجه به مرزبندی های جدید و اجرای احکام اولیه اسلام در دارالاسلام نوین چگونه می باشد؟

فرضیه

• حقوق بین الملل پناهندگان عمدتا حالت توصیه ای داشته و از ضمانت اجرای قوی همراه با سازوکار بین المللی برخوردار نیست.
• دیدگاه اسلام در خصوص حقوق پناهندگان، مذهبی و انحصاری نیست بلکه کاملا جهانشمول ، با نگاه به کل بشریت و جامع است.
• شریعت اسلام ضمانت اجرای جامع تری برای تحقق حقوق پناهندگان نسبت به حقوق بین الملل معاصر در نظر گرفته است.

روش تحقیق

دراین نوشتار با اتخاذ از روش کتابخانه ای وابزارتحقیق فیش برداری ونیز استفاده از کتب و مقالات و بویژه اسناد بین المللی در قالب سازمان ملل متحد، کمیساریای عالی پناهندگان ملل متحد، سازمان بین المللی مهاجرت و اسناد و مصوبات سازمان کنفرانس اسلامی و از جمله اعلامیه حقوق بشر اسلامی و استفاده از کتب و مقالات کتابخانه و اطلاعات پایگاه های اینترنتی و بویژه اسناد بین المللی از طریق اینترنت به جمع آوری اطلاعات مرتبط با موضوع پرداخته تادر جهت بیان مباحث گام برداشته شود

وضعیت حقوقی: وضعیت حقوقی به معنای جایگاه یک شخص در مجموعه مقررات داخلی و بین المللی می باشد. به عبارت دیگر وضعیت حقوقی شخص، مشخص می کند که وی در یک نظام حقوقی از چه حقوق و تعهداتی برخوردار است.

ساختار پژوهش

بخش دوم رساله به بررسی جایگاه حقوق پناهندگان از دیدگاه حقوق اسلام می پردازد که از پنج فصل تشکیل شده است که در فصل اول به بررسی ماهیت و ادله مشروعیت پناهندگی می پردازد و در فصل دوم عناصر تشکیل دهنده پناهندگی و انواع امان را مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهد و در فصل سوم به تبیین حقوق و قواعد حمایتی مورد نظر اسلام راجع به پناهندگی و همچنین معافیت ها و تکالیف این گروه موجود در دارالاسلام می پردازد، در فصل چهارم به اثبات و خاتمه پناهندگی و عقد امان می پردازد و بالاخره در فصل پنجم و آخرین فصل از مباحث، دارالاسلام نوین و روابط بین المللی جهان اسلام را در عصر حاضر مورد بررسی قرار می دهد.

بخش سوم این رساله به بررسی جایگاه حقوق پناهندگان از دیدگاه حقوق بین الملل می پردازد که از دو فصل تشکیل شده است که در فصل اول به وضعیت حقوقی پناهندگان در مجموعه مقررات بین المللی می پردازد و آنها را از دید اسناد جهانی و منطقه ای مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهد و در فصل دوم ازاین بخش حقوق و قواعد حمایتی پناهندگان را در قالب مقررات بین المللی خاص پناهندگان همانند کنوانسیون 1951 و حمایت های امدادی UNHCR و سایر اسناد حقوق بشری مانند اعلامیه جهانی حقوق بشر و میثاقین بررسی می کند.

محصول زراعی مورد مطالعه در این تحقیق گوجه­ فرنگی می­باشد که توصیف آن از لحاظ اهمیت و سطح زیر کشت و بیماری­های مربوطه از جمله پژمردگی فوزاریومی و روش­های مبارزه با آن به شرح ذیل می باشد:

1-1-1- اهمیت گیاه گوجه­ فرنگی

گوجه­­فرنگی و محصولات تبدیلی آن یکی از مهم­ترین تولیدات صنایع تبدیلی در جهان می­باشد. سطح زیر کشت جهانی کشت این محصول 4 میلیون متر مربع و تولید آن 130 میلیون تن است. به طوری که سالانه حدود 35-30 میلیون تن گوجه فرنگی تازه در کارخانجات فرآوری می­گردد و رب گوجه فرنگی محصول عمده آن­ها می­باشد. نتایج تحقیقات در مراکز بهداشتی و پزشکی آمریکا و اروپا نشان داده است که ماده لیکوپن^[1] موجود در گوجه فرنگی، دارای خواصی از قبیل جلوگیری از سرطان پروستات، افزایش شیر مادران، محافظت پوست در مقابل اشعه ماوراء بنفش، جلوگیری از اکسیداسیون کلسترول LDLو در نتیجه جلوگیری از بیماری آترواسکلروزیس و بسیاری از بیماری های مربوط به دستگاه گوارش می­باشد. در مجموع 37 کشور در جهان امکان فرآوری گوجه فرنگی را دارند که در این میان، 12 کشور تا 90 درصد فرآوری را انجام می­دهند. کشور ایران در سال 2008 میلادی از لحاظ میزان فرآوری مقام پنجم را پس از آمریکا، ایتالیا، چین و ترکیه کسب نمود (اشکواری، 1388). همچنین ایران با تولید سالانه 5 میلیون و 800 هزار تن گوجه فرنگی، رتبه هفتم تولید این محصول و رتبه دهم صادرات رب گوجه فرنگی را در جهان دارا است (رضوانی مقدم و همكاران، 2011).

اهمیت کشت و فرآوری گوجه فرنگی در ایران عبارت است از:

1-مطابق آخرین آمار، میانگین محصول به دست آمده از یک هکتار کشت گوجه فرنگی 37 تن است که این مقدار در استان­های خراسان رضوی و همدان به ترتیب 40 و 53 تن می­باشد (اشكواری، 1388؛ شوشتری و همكاران، 1391؛ جدیدی و همكاران، 2012).

2-امروزه صنعت عظیمی فراوری گوجه­ فرنگی را برعهده دارد و آن را به صورت خشک‌ شده، پوست‌کنده، پوره، رب، انواع سس از جمله سس کچاپ، پودر و آب ‌میوه در اختیار مصرف‌کنندگان می‌گذارد. دو عمل اصلی فراوری صنعتی گوجه­ فرنگی تغلیظ کردن و خشک کردن هستند (اشکواری، 1388).

3-گوجه­ فرنگی سرشار از انواع ویتامین­های مورد نیاز بدن انسان است كه همواره باید در سبد غذایی خانواده­ها گنجانده شود (پورنعمت، 1391).

4-هر هكتار كشت گوجه­ فرنگی در هر روز از فصل تولید برای 211 نفر اشتغال­زایی دارد (اشکواری، 1388).

5-كشت گوجه­ فرنگی یكی ازمحصولاتی است كه بیشترین بهره­وری را در مصرف آب كشاورزی دارد (اشکواری، 1388).

1-1-2- سطح زیر كشت گیاه گوجه­ فرنگی در ایران و جهان

سطح زیر كشت گوجه­ فرنگی در دنیا چهار میلیون هكتار می­باشد (سولیمن و همکاران^[2]، 2011). ایران از نظر سطح زیر کشت با 183931 هکتار، رتبه ششم را در دنیا پس از کشورهای چین، هند، ترکیه، نیجریه و مصر به خود اختصاص داده است. سطح زیر کشت کشورهای جایگاه اول تا پنجم به ترتیب عبارت است از: چین 981000 هکتار، هند 865000 هکتار، ترکیه 328000 هکتار، نیجریه 264430 هکتار و مصر 212446 هکتار (فائو^[3]: سایت سازمان خوار و بار جهانی).

در ایران، سطح زیر کشت گوجه­ فرنگی در کل کشور در سال زراعی 90-1389 حدود 153087 هکتار برآورد شده است. از این میزان بیشترین سطوح کشت متعلق به استان­های فارس، بوشهر، خراسان رضوی، هرمزگان و کرمان است. میزان سطوح زیر کشت هر یک از این استان­ها به ترتیب عبارت است از: 20063، 16049، 14492، 14071 و 12391 (بی­نام، 1390).

1-1-3- بیماری پژمردگی فوزاریومی گوجه­ فرنگی

بیماری پژمردگی فوزاریومی یک بیماری قارچی است که توسط Fusarium oxysporum f.sp. lycopersici که در خاک زندگی می­ کند، ایجاد می­ شود و در سرتاسر جهان گسترش دارد. عامل بیماری از طریق ریشه وارد گیاه می­ شود و روی سیستم آوندی گیاه (معمولاً در مرحله­ گیاهچه) اثر می­گذارد. گیاهانی که در این مرحله­ رشد، آلوده می­شوند از بین می­روند. علائم این بیماری در مناطق گرم بیش­تر مشهود است (جونز و همکاران^[4]، 1991؛ اگریوس^[5]، 2005).

محصول زراعی مورد مطالعه در این تحقیق گوجه­ فرنگی می­باشد که توصیف آن از لحاظ اهمیت و سطح زیر کشت و بیماری­های مربوطه از جمله پژمردگی فوزاریومی و روش­های مبارزه با آن به شرح ذیل می باشد:

1-1-1- اهمیت گیاه گوجه­ فرنگی

گوجه­­فرنگی و محصولات تبدیلی آن یکی از مهم­ترین تولیدات صنایع تبدیلی در جهان می­باشد. سطح زیر کشت جهانی کشت این محصول 4 میلیون متر مربع و تولید آن 130 میلیون تن است. به طوری که سالانه حدود 35-30 میلیون تن گوجه فرنگی تازه در کارخانجات فرآوری می­گردد و رب گوجه فرنگی محصول عمده آن­ها می­باشد. نتایج تحقیقات در مراکز بهداشتی و پزشکی آمریکا و اروپا نشان داده است که ماده لیکوپن^[1] موجود در گوجه فرنگی، دارای خواصی از قبیل جلوگیری از سرطان پروستات، افزایش شیر مادران، محافظت پوست در مقابل اشعه ماوراء بنفش، جلوگیری از اکسیداسیون کلسترول LDLو در نتیجه جلوگیری از بیماری آترواسکلروزیس و بسیاری از بیماری های مربوط به دستگاه گوارش می­باشد. در مجموع 37 کشور در جهان امکان فرآوری گوجه فرنگی را دارند که در این میان، 12 کشور تا 90 درصد فرآوری را انجام می­دهند. کشور ایران در سال 2008 میلادی از لحاظ میزان فرآوری مقام پنجم را پس از آمریکا، ایتالیا، چین و ترکیه کسب نمود (اشکواری، 1388). همچنین ایران با تولید سالانه 5 میلیون و 800 هزار تن گوجه فرنگی، رتبه هفتم تولید این محصول و رتبه دهم صادرات رب گوجه فرنگی را در جهان دارا است (رضوانی مقدم و همكاران، 2011).

اهمیت کشت و فرآوری گوجه فرنگی در ایران عبارت است از:

1-مطابق آخرین آمار، میانگین محصول به دست آمده از یک هکتار کشت گوجه فرنگی 37 تن است که این مقدار در استان­های خراسان رضوی و همدان به ترتیب 40 و 53 تن می­باشد (اشكواری، 1388؛ شوشتری و همكاران، 1391؛ جدیدی و همكاران، 2012).

2-امروزه صنعت عظیمی فراوری گوجه­ فرنگی را برعهده دارد و آن را به صورت خشک‌ شده، پوست‌کنده، پوره، رب، انواع سس از جمله سس کچاپ، پودر و آب ‌میوه در اختیار مصرف‌کنندگان می‌گذارد. دو عمل اصلی فراوری صنعتی گوجه­ فرنگی تغلیظ کردن و خشک کردن هستند (اشکواری، 1388).

3-گوجه­ فرنگی سرشار از انواع ویتامین­های مورد نیاز بدن انسان است كه همواره باید در سبد غذایی خانواده­ها گنجانده شود (پورنعمت، 1391).

4-هر هكتار كشت گوجه­ فرنگی در هر روز از فصل تولید برای 211 نفر اشتغال­زایی دارد (اشکواری، 1388).

5-كشت گوجه­ فرنگی یكی ازمحصولاتی است كه بیشترین بهره­وری را در مصرف آب كشاورزی دارد (اشکواری، 1388).

1-1-2- سطح زیر كشت گیاه گوجه­ فرنگی در ایران و جهان

سطح زیر كشت گوجه­ فرنگی در دنیا چهار میلیون هكتار می­باشد (سولیمن و همکاران^[2]، 2011). ایران از نظر سطح زیر کشت با 183931 هکتار، رتبه ششم را در دنیا پس از کشورهای چین، هند، ترکیه، نیجریه و مصر به خود اختصاص داده است. سطح زیر کشت کشورهای جایگاه اول تا پنجم به ترتیب عبارت است از: چین 981000 هکتار، هند 865000 هکتار، ترکیه 328000 هکتار، نیجریه 264430 هکتار و مصر 212446 هکتار (فائو^[3]: سایت سازمان خوار و بار جهانی).

در ایران، سطح زیر کشت گوجه­ فرنگی در کل کشور در سال زراعی 90-1389 حدود 153087 هکتار برآورد شده است. از این میزان بیشترین سطوح کشت متعلق به استان­های فارس، بوشهر، خراسان رضوی، هرمزگان و کرمان است. میزان سطوح زیر کشت هر یک از این استان­ها به ترتیب عبارت است از: 20063، 16049، 14492، 14071 و 12391 (بی­نام، 1390).

1-1-3- بیماری پژمردگی فوزاریومی گوجه­ فرنگی

بیماری پژمردگی فوزاریومی یک بیماری قارچی است که توسط Fusarium oxysporum f.sp. lycopersici که در خاک زندگی می­ کند، ایجاد می­ شود و در سرتاسر جهان گسترش دارد. عامل بیماری از طریق ریشه وارد گیاه می­ شود و روی سیستم آوندی گیاه (معمولاً در مرحله­ گیاهچه) اثر می­گذارد. گیاهانی که در این مرحله­ رشد، آلوده می­شوند از بین می­روند. علائم این بیماری در مناطق گرم بیش­تر مشهود است (جونز و همکاران^[4]، 1991؛ اگریوس^[5]، 2005).

بیماری پژمردگی فوزاریومی می ­تواند در مراحل مختلف رشد به گیاه حمله کند و اولین علائم این بیماری به صورت زردی و پژمردگی در برگ­های یک طرف گیاه یا یک شاخه و یا گاهی چند شاخه             می­باشد. زردی و پژمردگی با گسترش قارچ در گیاه پخش می­ شود. همچنین ریزش نابهنگام برگ­ها،           قهوه­ای شدن سیستم آوندی، کوتولگی، نا­مرغوب بودن میوه­ ها، تشکیل نشدن میوه، ضعیف شدن گیاه و مرگ گیاه (اغلب قبل از رسیدن گیاه به سن بلوغ) اتفاق می­افتد (تصاویر 1-1، 1-2 و 1-3) (ادموندز و پوتورف^[6]، 2012؛ میلر و همکاران^[7]، 2012).

از مهم­ترین علائم، پژمردگی آوندی است که به صورت بی­رنگ شدن رگبرگ­ها در برگ­های جوان و پژمرده شدن برگ­های پیرتر پایینی به دنبال کوتولگی در گیاه و زردی در برگ­های پایینی و در نهایت از بین رفتن برگ­ها و مرگ در گیاه می­باشد (گاردون و مارتین^[8]، 1997). گاهی گونه­ های مقاوم به پژمردگی فوزاریومی نشانه­ های خفیفی از این بیماری را نشان می­دهند. خصوصاً این امر زمانی رخ می­دهد که زخم­هایی توسط نماتد­ها ایجاد شده و یا خود گیاه در بخش ریشه در اثر خفگی آسیب دیده باشد (تصویر 1-1) (صاحبانی و همکاران، 1384).

تصویر 1-1- ایجاد زخم ریشه، قهوه­ای شدن آوند­های ساقه و رگه ­های قهوه­ای در ساقه (Gray and Mathre, 2003) (از راست به چپ)

تصویر 1-2- نواحی نکروزه در حاشیه­ برگ­های گوجه­ فرنگی، زرد شدن شاخ و برگ­ها در یک طرف ساقه (Miller et al, 2012) و نامرغوب بودن میوه­ ها (, 2012 Edmonds and Pottorff) (از چپ به راست).

تصویر 1-3- شروع علائم بیماری فوزاریومی گوجه فرنگی به صورت پژمردگی و نکروزه شدن برگ­ها از بخش پایینی گیاه

در ایران به دلیل اهمیت این بیماری، تحقیقاتی در زمینه­ كنترل بیولوژیک آن با بهره گرفتن از باکتری­ ها و قارچ­های آنتاگونیست انجام شده است (عرفاتی، 1377؛ نیک نژاد کاظم پور و همکاران، 1379؛ امینی، 1385).

در گوجه فرنگی، ارقام L-612 و Early Urbana Y حساس، رقم­های Gs-12، L-293،Peto Early L و CLN-2915 نسبتاً حساس و رقم L-528نسبتاً مقاوم به شمار می­رود (باقری و تقوی، 1379؛ صاحبانی و هادوی، 2009).

پژمردگی فوزاریومی گوجه­ فرنگی یکی از شایع­ترین بیماری­های گوجه­ فرنگی در مناطقی است که این محصول به طور وسیع کشت می­ شود. خسارت این بیماری در آب و هوای گرم و خاک­های شنی و گرم مناطق معتدل، بیشتر است. نخستین نشانه­ها به صورت برگ روشنی در برگچه­های جوان­تر خارجی بوته گیاهچه­های مورد حمله عامل بیماری قرار گیرند، معمولاً پژمرده می­شوند و بلافاصله بعد از بروز اولین نشانه­ های بیماری، از پای در می­آیند. در صورتی که آلودگی شدید و شرایط آب و هوایی مطلوب بیمارگر باشد، گیاهان مسن­تر در مزرعه به طور ناگهانی پژمرده می­شوند و می­خشکند. معمولاً گیاهان مسن­تر آلوده، ابتدا رگ روشنی و رو خمشی برگ از خود نشان می­ دهند و پس از آن کم رشد و برگ­های قسمت پایین آنها زرد می­ شود. این گیاهان گاهی ریشه ­های نا­بجا ایجاد می­ کنند. پژمردگی در برگ­ها و ساقه­های جوان ایجاد می­ شود. بافت مردگی در حاشیه برگ­های باقیمانده به وجود می ­آید و سرانجام گیاهان مسن آلوده می­خشکند در بیشتر این اوقات نشانه­ها در یک طرف ساقه ظاهر می­ شود و به طرف بالا پیشروی می­ کنند تا آنجا که برگ ساره­ها منهدم می­شوند و ساقه گیاه می­خشکد. میوه گوجه فرنگی گاهی ممکن است آلوده شود که در این حالت می­سوزد و بدون آن که لکه­ای روی آن ظاهر شود از بوته جدا شده و می­افتد. ریشه­ها هم آلوده می­شوند. در این حالت بعد از شروع کم رشدی اولیه ریشه ­های کوچک جانبی می­پوسند. در برش عرضی ساقه نزدیک بن گیاه آلوده حلقه­ای به رنگ قهوه­ای در ناحیه دسته­های آوندی پدیدار می­ شود. قهوه­ای رنگ شدن آوند قسمت ­های بالایی گیاه آلوده به شدت بیماری بستگی دارد (جرج ان .اگریوس، 1936).

1-1- 4- روش­های مبارزه با بیماری پژمردگی فوزاریومی

1- کاشت واریته­های مقاوم گیاه مخصوصاً مقاوم به نژاد 1و 2 عامل بیماری (دابابات و همکاران^[9]، 2008).

2- روش­های به زراعی (چلمی و همکاران^[10]، 2012) شامل:

الف) تناوب زراعی: استفاده از برنج در گردش زراعی با گوجه موجب کاهش خسارت می­ شود. همچنین گردش زراعی 5-7 ساله باعث کاهش اینوکولم قارچ و خسارت ناشی از آن می­ شود. اما چون عامل بیماری ساپروفیت و خاکزاد است و برای سال­های طولانی در خاک باقی می­ماند گردش زراعی برای کنترل بیماری مناسب نیست. همچنین باید دقت کرد که تمام گیاهان خانواده­ی سولاناسه به این بیماری حساسند و نباید از آنها برای گردش زراعی استفاده کرد.

ب) استفاده از بذر عاری از بیماری و اجتناب از کاشت دانه­ های تولید شده از گیاهان آلوده به فوزاریوم.

ج) استفاده از کودهای نیتراته مانند کلسیم نیترات به جای کودهای آمونیومی مانند آمونیوم نیترات.

د) ریشه­کنی و از بین بردن بافت­ها و بقایای گیاهی آلوده در آخر فصل که باعث جلوگیری از زمستان گذرانی عامل بیماری می­ شود (تصویر 1-4).

تصویر 1-4- نمایی از ریشه کنی و از بین بردن بافت­ها و بقایای گیاهی آلوده در مزرعه گوجه فرنگی                          (Missouri Botanical Garden)

ه) ضدعفونی دست و لباس کارگران و ادوات کشاورزی (ایانوتی^[11]، 2012).

3- افزایش اسیدیته (PH) خاک که باید بین 5/6 و7 باشد (جانز و اورمن^[12]، 1971).

4- رطوبت خاک: چون عامل بیماری از طریق خاکی که رطوبت زیاد و زهکشی بدی دارد سریع تر پخش می­ شود پس بهبود شرایط خاک برای کنترل بیماری خیلی مهم است و همچنین کاشت گوجه باید در             خاک­های خشک صورت گیرد (نواز-کارتز و همکاران^[13]، 2000).

بیماری پژمردگی فوزاریومی می ­تواند در مراحل مختلف رشد به گیاه حمله کند و اولین علائم این بیماری به صورت زردی و پژمردگی در برگ­های یک طرف گیاه یا یک شاخه و یا گاهی چند شاخه             می­باشد. زردی و پژمردگی با گسترش قارچ در گیاه پخش می­ شود. همچنین ریزش نابهنگام برگ­ها،           قهوه­ای شدن سیستم آوندی، کوتولگی، نا­مرغوب بودن میوه­ ها، تشکیل نشدن میوه، ضعیف شدن گیاه و مرگ گیاه (اغلب قبل از رسیدن گیاه به سن بلوغ) اتفاق می­افتد (تصاویر 1-1، 1-2 و 1-3) (ادموندز و پوتورف^[6]، 2012؛ میلر و همکاران^[7]، 2012).

از مهم­ترین علائم، پژمردگی آوندی است که به صورت بی­رنگ شدن رگبرگ­ها در برگ­های جوان و پژمرده شدن برگ­های پیرتر پایینی به دنبال کوتولگی در گیاه و زردی در برگ­های پایینی و در نهایت از بین رفتن برگ­ها و مرگ در گیاه می­باشد (گاردون و مارتین^[8]، 1997). گاهی گونه­ های مقاوم به پژمردگی فوزاریومی نشانه­ های خفیفی از این بیماری را نشان می­دهند. خصوصاً این امر زمانی رخ می­دهد که زخم­هایی توسط نماتد­ها ایجاد شده و یا خود گیاه در بخش ریشه در اثر خفگی آسیب دیده باشد (تصویر 1-1) (صاحبانی و همکاران، 1384).

تصویر 1-1- ایجاد زخم ریشه، قهوه­ای شدن آوند­های ساقه و رگه ­های قهوه­ای در ساقه (Gray and Mathre, 2003) (از راست به چپ)

تصویر 1-2- نواحی نکروزه در حاشیه­ برگ­های گوجه­ فرنگی، زرد شدن شاخ و برگ­ها در یک طرف ساقه (Miller et al, 2012) و نامرغوب بودن میوه­ ها (, 2012 Edmonds and Pottorff) (از چپ به راست).

تصویر 1-3- شروع علائم بیماری فوزاریومی گوجه فرنگی به صورت پژمردگی و نکروزه شدن برگ­ها از بخش پایینی گیاه

در ایران به دلیل اهمیت این بیماری، تحقیقاتی در زمینه­ كنترل بیولوژیک آن با بهره گرفتن از باکتری­ ها و قارچ­های آنتاگونیست انجام شده است (عرفاتی، 1377؛ نیک نژاد کاظم پور و همکاران، 1379؛ امینی، 1385).

در گوجه فرنگی، ارقام L-612 و Early Urbana Y حساس، رقم­های Gs-12، L-293،Peto Early L و CLN-2915 نسبتاً حساس و رقم L-528نسبتاً مقاوم به شمار می­رود (باقری و تقوی، 1379؛ صاحبانی و هادوی، 2009).

پژمردگی فوزاریومی گوجه­ فرنگی یکی از شایع­ترین بیماری­های گوجه­ فرنگی در مناطقی است که این محصول به طور وسیع کشت می­ شود. خسارت این بیماری در آب و هوای گرم و خاک­های شنی و گرم مناطق معتدل، بیشتر است. نخستین نشانه­ها به صورت برگ روشنی در برگچه­های جوان­تر خارجی بوته گیاهچه­های مورد حمله عامل بیماری قرار گیرند، معمولاً پژمرده می­شوند و بلافاصله بعد از بروز اولین نشانه­ های بیماری، از پای در می­آیند. در صورتی که آلودگی شدید و شرایط آب و هوایی مطلوب بیمارگر باشد، گیاهان مسن­تر در مزرعه به طور ناگهانی پژمرده می­شوند و می­خشکند. معمولاً گیاهان مسن­تر آلوده، ابتدا رگ روشنی و رو خمشی برگ از خود نشان می­ دهند و پس از آن کم رشد و برگ­های قسمت پایین آنها زرد می­ شود. این گیاهان گاهی ریشه ­های نا­بجا ایجاد می­ کنند. پژمردگی در برگ­ها و ساقه­های جوان ایجاد می­ شود. بافت مردگی در حاشیه برگ­های باقیمانده به وجود می ­آید و سرانجام گیاهان مسن آلوده می­خشکند در بیشتر این اوقات نشانه­ها در یک طرف ساقه ظاهر می­ شود و به طرف بالا پیشروی می­ کنند تا آنجا که برگ ساره­ها منهدم می­شوند و ساقه گیاه می­خشکد. میوه گوجه فرنگی گاهی ممکن است آلوده شود که در این حالت می­سوزد و بدون آن که لکه­ای روی آن ظاهر شود از بوته جدا شده و می­افتد. ریشه­ها هم آلوده می­شوند. در این حالت بعد از شروع کم رشدی اولیه ریشه ­های کوچک جانبی می­پوسند. در برش عرضی ساقه نزدیک بن گیاه آلوده حلقه­ای به رنگ قهوه­ای در ناحیه دسته­های آوندی پدیدار می­ شود. قهوه­ای رنگ شدن آوند قسمت ­های بالایی گیاه آلوده به شدت بیماری بستگی دارد (جرج ان .اگریوس، 1936).

1-1- 4- روش­های مبارزه با بیماری پژمردگی فوزاریومی

1- کاشت واریته­های مقاوم گیاه مخصوصاً مقاوم به نژاد 1و 2 عامل بیماری (دابابات و همکاران^[9]، 2008).

2- روش­های به زراعی (چلمی و همکاران^[10]، 2012) شامل:

الف) تناوب زراعی: استفاده از برنج در گردش زراعی با گوجه موجب کاهش خسارت می­ شود. همچنین گردش زراعی 5-7 ساله باعث کاهش اینوکولم قارچ و خسارت ناشی از آن می­ شود. اما چون عامل بیماری ساپروفیت و خاکزاد است و برای سال­های طولانی در خاک باقی می­ماند گردش زراعی برای کنترل بیماری مناسب نیست. همچنین باید دقت کرد که تمام گیاهان خانواده­ی سولاناسه به این بیماری حساسند و نباید از آنها برای گردش زراعی استفاده کرد.

ب) استفاده از بذر عاری از بیماری و اجتناب از کاشت دانه­ های تولید شده از گیاهان آلوده به فوزاریوم.

ج) استفاده از کودهای نیتراته مانند کلسیم نیترات به جای کودهای آمونیومی مانند آمونیوم نیترات.

د) ریشه­کنی و از بین بردن بافت­ها و بقایای گیاهی آلوده در آخر فصل که باعث جلوگیری از زمستان گذرانی عامل بیماری می­ شود (تصویر 1-4).

تصویر 1-4- نمایی از ریشه کنی و از بین بردن بافت­ها و بقایای گیاهی آلوده در مزرعه گوجه فرنگی                          (Missouri Botanical Garden)

ه) ضدعفونی دست و لباس کارگران و ادوات کشاورزی (ایانوتی^[11]، 2012).

3- افزایش اسیدیته (PH) خاک که باید بین 5/6 و7 باشد (جانز و اورمن^[12]، 1971).

4- رطوبت خاک: چون عامل بیماری از طریق خاکی که رطوبت زیاد و زهکشی بدی دارد سریع تر پخش می­ شود پس بهبود شرایط خاک برای کنترل بیماری خیلی مهم است و همچنین کاشت گوجه باید در             خاک­های خشک صورت گیرد (نواز-کارتز و همکاران^[13]، 2000).