خانواده جکونیده دارای بیشترین تعداد جنس­های مارمولک می­باشد که این گونه مانند بیشتر اعضاء این خانواده شب فعال می­باشد (اندرسون، 1999)[5]. در محدوده پراكندگی وسیع این جانور در ایران و مناطق مجاور، جمعیت­های منطقه­ای فراوانی وجود دارند كه ممکن است حالت ایزوله داشته باشند. ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت زﻳﺎدی ﺗﻮﺳﻂ داﻧﺸﻤﻨﺪان داﺧﻠﻲ و ﺧﺎرﺟﻲ روی ﺧﺰﻧﺪﮔﺎن اﻳﺮان ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪاﺳﺖ وﻟﻲ در ﻣﻮرد ﺟﻜﻮی دمﭘﺦ ﺑﺪرﻳﺎﮔﺎی ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﭘﺮاﻛﻨﺶ ﻣﺤﺪود اﻃﻼﻋﺎت ﭼﻨﺪاﻧﻲ دردﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ و در حد گزارشات منطقه­ای بوده است. بنابراین تمام موارد مورد مطالعه در این تحقیق جدید بوده و می ­تواند مورد استفاده دانش­پژوهان داخلی و خارجی قرار گیرد (حجتی وهمکارانش،1388).

-2- کلیاتی در مورد خزندگان

واژه­ی رپتیلیا [6]که به رده­ی خزندگان اطلاق می­ شود در مورد اولین جانورانی است که توانسته­‌اند زندگی در خشکی را بطور کامل تحمل نمایند. این رده­ گروه کاملاً موفقی از مهره­داران هستند که تقریباً تمامی زیستگاه­های خشکی را به تصرف خویش درآورده­اند و یکی از ارکان مهم فون بیابان­ها محسوب می­شوند.اجداد خزندگان دوزیستان محسوب می‌شوند.اولین خزندگان حدودا 340 میلیون سال پیش در دوره­ کربونیفر ظاهر شدند 160 میلیون سال پیش در دوران مزوزوئیک (ژوراسیک و کرتاسه ) که به عصر خزندگان شهرت داشته است به اوج قدرت خود رسیدند. خزندگان جدید با پوست فلس­دار و تخم کلئیدوئیک و ترشح اسید اوریک مشخص می­شوند. تمام این موارد به استقلال خزندگان از آب مربوط است. برخلاف دوزیستان همه خزندگان به آب، برای نوشیدن و تخم­گذاری به مقدار كم نیاز دارند كه آن را از محل­هایی كه آب باران تجمع یافته و ذخیره شده مانند شكاف­ها، حفرات و زیر زمین یا چگالش بخار هوا به صورت شبنم بر روی زمین یا روی بوته­ها و سنگ­ها، به دست می­آورند. اما غالباً آب مورد نیاز بدن را از همان شكار خود تأمین می­كنند. بنابراین نیازهای مربوط به آب را به حداقل رسانده و به آن­ها این امکان را می­دهد که در مکان­های خشک­تر زندگی کنند. بسیاری از خزندگان می­توانند حرارت بدنشان را تقریباً ثابت نگه دارند. این جانوران عمل فوق را با گرم کردن بدن در آفتاب یا دراز کشیدن در سایه برای سرد شدن بطور غریزی انجام می­دهند. به این روش اکتوترمی می­گویند. این فرایند با حالت اندوترمی که در PESTAN(به خاطر محدودیت سایت در درج بعضی کلمات ، این کلمه به صورت فینگیلیش درج شده ولی در فایل اصلی پایان نامه کلمه به صورت فارسی نوشته شده است)داران و پرندگان وجود دارد و به وسیله آن گرمای اضافی حاصل از سوخت و سازی را برای تثبیت دمای بدن مصرف می­نمایند متفاوت است (زوگ و همکارانش،2001)[7]. اسکلت بدن آن­ها کاملا استخوانی است. سطح بدن از پوست شاخی وخشک پوشیده شده­است. جلد معمولاً داری پولک و غده پوستی است. غالباً دو جفت زائده حرکت در این جانوران به چشم می­خورد. هر زائده پنج انگشت شاخی دارد که برای دویدن، خزیدن و یا بالا رفتن به کار می­رود. مثلا زوائد حرکتی لاک­پشت آبی به صورت باله تغییر شکل یافته­است. دست وپا در برخی از خزندگان بسیار کوتاه، در برخی استخوانی و در برخی دیگر کاملا تحلیل رفته­است. قلب­شان سه حفره‌ای است. دهلیزها کامل و در بطن­ها دیواره مابین آنها کامل نیست. دارای گلبول­های قرمز هسته دار، بیضی شکل و از دو طرف مقعر هستند. تنفس بوسیله شُش انجام می­پذیرد. جنین از چهار پرده آمنیون، کوریون، کیسه زرده و آلانتوئیس

خانواده جکونیده دارای بیشترین تعداد جنس­های مارمولک می­باشد که این گونه مانند بیشتر اعضاء این خانواده شب فعال می­باشد (اندرسون، 1999)[5]. در محدوده پراكندگی وسیع این جانور در ایران و مناطق مجاور، جمعیت­های منطقه­ای فراوانی وجود دارند كه ممکن است حالت ایزوله داشته باشند. ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت زﻳﺎدی ﺗﻮﺳﻂ داﻧﺸﻤﻨﺪان داﺧﻠﻲ و ﺧﺎرﺟﻲ روی ﺧﺰﻧﺪﮔﺎن اﻳﺮان ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪاﺳﺖ وﻟﻲ در ﻣﻮرد ﺟﻜﻮی دمﭘﺦ ﺑﺪرﻳﺎﮔﺎی ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﭘﺮاﻛﻨﺶ ﻣﺤﺪود اﻃﻼﻋﺎت ﭼﻨﺪاﻧﻲ دردﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ و در حد گزارشات منطقه­ای بوده است. بنابراین تمام موارد مورد مطالعه در این تحقیق جدید بوده و می ­تواند مورد استفاده دانش­پژوهان داخلی و خارجی قرار گیرد (حجتی وهمکارانش،1388).

-2- کلیاتی در مورد خزندگان

واژه­ی رپتیلیا [6]که به رده­ی خزندگان اطلاق می­ شود در مورد اولین جانورانی است که توانسته­‌اند زندگی در خشکی را بطور کامل تحمل نمایند. این رده­ گروه کاملاً موفقی از مهره­داران هستند که تقریباً تمامی زیستگاه­های خشکی را به تصرف خویش درآورده­اند و یکی از ارکان مهم فون بیابان­ها محسوب می­شوند.اجداد خزندگان دوزیستان محسوب می‌شوند.اولین خزندگان حدودا 340 میلیون سال پیش در دوره­ کربونیفر ظاهر شدند 160 میلیون سال پیش در دوران مزوزوئیک (ژوراسیک و کرتاسه ) که به عصر خزندگان شهرت داشته است به اوج قدرت خود رسیدند. خزندگان جدید با پوست فلس­دار و تخم کلئیدوئیک و ترشح اسید اوریک مشخص می­شوند. تمام این موارد به استقلال خزندگان از آب مربوط است. برخلاف دوزیستان همه خزندگان به آب، برای نوشیدن و تخم­گذاری به مقدار كم نیاز دارند كه آن را از محل­هایی كه آب باران تجمع یافته و ذخیره شده مانند شكاف­ها، حفرات و زیر زمین یا چگالش بخار هوا به صورت شبنم بر روی زمین یا روی بوته­ها و سنگ­ها، به دست می­آورند. اما غالباً آب مورد نیاز بدن را از همان شكار خود تأمین می­كنند. بنابراین نیازهای مربوط به آب را به حداقل رسانده و به آن­ها این امکان را می­دهد که در مکان­های خشک­تر زندگی کنند. بسیاری از خزندگان می­توانند حرارت بدنشان را تقریباً ثابت نگه دارند. این جانوران عمل فوق را با گرم کردن بدن در آفتاب یا دراز کشیدن در سایه برای سرد شدن بطور غریزی انجام می­دهند. به این روش اکتوترمی می­گویند. این فرایند با حالت اندوترمی که در PESTAN(به خاطر محدودیت سایت در درج بعضی کلمات ، این کلمه به صورت فینگیلیش درج شده ولی در فایل اصلی پایان نامه کلمه به صورت فارسی نوشته شده است)داران و پرندگان وجود دارد و به وسیله آن گرمای اضافی حاصل از سوخت و سازی را برای تثبیت دمای بدن مصرف می­نمایند متفاوت است (زوگ و همکارانش،2001)[7]. اسکلت بدن آن­ها کاملا استخوانی است. سطح بدن از پوست شاخی وخشک پوشیده شده­است. جلد معمولاً داری پولک و غده پوستی است. غالباً دو جفت زائده حرکت در این جانوران به چشم می­خورد. هر زائده پنج انگشت شاخی دارد که برای دویدن، خزیدن و یا بالا رفتن به کار می­رود. مثلا زوائد حرکتی لاک­پشت آبی به صورت باله تغییر شکل یافته­است. دست وپا در برخی از خزندگان بسیار کوتاه، در برخی استخوانی و در برخی دیگر کاملا تحلیل رفته­است. قلب­شان سه حفره‌ای است. دهلیزها کامل و در بطن­ها دیواره مابین آنها کامل نیست. دارای گلبول­های قرمز هسته دار، بیضی شکل و از دو طرف مقعر هستند. تنفس بوسیله شُش انجام می­پذیرد. جنین از چهار پرده آمنیون، کوریون، کیسه زرده و آلانتوئیس پوشیده می‌شود خزندگان نسبت به PESTAN(به خاطر محدودیت سایت در درج بعضی کلمات ، این کلمه به صورت فینگیلیش درج شده ولی در فایل اصلی پایان نامه کلمه به صورت فارسی نوشته شده است)داران، نیاز به انرژی کمتری دارند. و گاهی هفته­ها با یک وعده غذایی زندگی می­ کنند. لقاح داخلی است و معمولاً مقاربت انجام می­گیرد. از لحاظ جنین­شناسی خزندگان از ماهیان و دوزیستان متمایز هستند. اغلب تخم گذارند و در بسیاری از ان،ها جنسیت نوزاد توسط دمایی که جنین طی فرایند روی تخم خوابیدن در معرض آن قراردارند مشخص می­ شود (کیابی، 1381 و لطیفی، 1379).

از 14 گروه خزندگان مزوزوئیک فقط 4 گروه از آن­ها باقی­مانده­اند که متعلق به 4 گروه لاکپشتان، تمساح­ها، رینکوسفال­ها و فلس­داران می­باشند. امروزه حدود ۸۰۰۰ گونه از خزندگان زنده وجود دارند.

گروه اول: مارها، سوسمارها و سوسمارهای کرمی شکل از راسته فلس­داران [8]می­باشند که می توان این گروه را به صورت خزندگانی دارای بدن پوشیده از فلس دانست که منفذ کلواک عرضی دارند و اندام جفت­گیری در آن­ها زوج می­باشد که از زمان انقراض خزندگان در دوران مزوزوئیک انشعاب پیدا کرده و گروه­ های پراکنده و فراوانی را به وجود آورده­اند.

گروه دوم: کروکودیل­ها می­باشند که حدود 200 میلیون سال است که بدون تغییر باقی مانده­اند و ممکن است سرانجام نسل آنها به دست بشر منقرض گردد.

گروه سوم: لاک­پشتان هستند که گروهی قدیمی بوده و از بدو به وجود آمدن­شان تا کنون تغییر چندانی را متحمل نشده و مشابه خزندگان اجدادی خود می­باشند.

گروه چهارم: خزندگان باستانی هستند که امروزه فقط راسته­ی رینکوسفالیا [9]بر جای مانده است و فقط دارای یک نمونه­اند که به تواتارا [10] یا اسفنودون [11] و یا هاتریا [12] شهرت دارد و فقط در بعضی از جزایر زلاندنو یافت می­ شود (صدیقی،1387).

 1-3-منشاخزندگان

ایجاد گروه خزندگانی عنی انشعاب آن باعث بنیان نهاده شدن گروه جدیدی ازجانوران به نام آمنیون­داران گردید، که خزندگان اولیه و سیناپسیدها جز اجداد آنها محسوب می­گردد. این جدمشترک را بعدها کوتیلوسور نامیدند. از تکامل این جد مشترک گروه بزرگ خزندگان به وجود آمد که توانستند تمام مناطق را تسخیر کنند امااین حادثه تا پایان کرتاسه ادامه داشت و پس از انقراض بزرگ کرتاسه تنها تعداد معدودی از خزندگان باقی ماندند (صدیقی،1387).

1ـ4ـ رده­بندی خزندگان

مبنای رده بندی خزندگان بر اساس وجود یا عدم وجود تعداد حفره یا حفراتی در جمجمه[13] معروف به پنجره گیج­گاهی می­باشد.

بر این اساس خزندگان به شش زیر رده تقسیم می شوند :

 1-4-1-زیر رده آناپسیدا [14]

 1-4-2-زیر رده سیناپتوزوریا [16]

جمجمه از نوع پاراپسید بوده و استخوان مربعی به جمجمه چسبیده است و در دوره پرمین تا کرتاسه می­زیسته­اند. اشکال اولیه آنها خاکزی و سوسمارمانند بوده ­اند.

 پوشیده می‌شود خزندگان نسبت به PESTAN(به خاطر محدودیت سایت در درج بعضی کلمات ، این کلمه به صورت فینگیلیش درج شده ولی در فایل اصلی پایان نامه کلمه به صورت فارسی نوشته شده است)داران، نیاز به انرژی کمتری دارند. و گاهی هفته­ها با یک وعده غذایی زندگی می­ کنند. لقاح داخلی است و معمولاً مقاربت انجام می­گیرد. از لحاظ جنین­شناسی خزندگان از ماهیان و دوزیستان متمایز هستند. اغلب تخم گذارند و در بسیاری از ان،ها جنسیت نوزاد توسط دمایی که جنین طی فرایند روی تخم خوابیدن در معرض آن قراردارند مشخص می­ شود (کیابی، 1381 و لطیفی، 1379).

از 14 گروه خزندگان مزوزوئیک فقط 4 گروه از آن­ها باقی­مانده­اند که متعلق به 4 گروه لاکپشتان، تمساح­ها، رینکوسفال­ها و فلس­داران می­باشند. امروزه حدود ۸۰۰۰ گونه از خزندگان زنده وجود دارند.

گروه اول: مارها، سوسمارها و سوسمارهای کرمی شکل از راسته فلس­داران [8]می­باشند که می توان این گروه را به صورت خزندگانی دارای بدن پوشیده از فلس دانست که منفذ کلواک عرضی دارند و اندام جفت­گیری در آن­ها زوج می­باشد که از زمان انقراض خزندگان در دوران مزوزوئیک انشعاب پیدا کرده و گروه­ های پراکنده و فراوانی را به وجود آورده­اند.

گروه دوم: کروکودیل­ها می­باشند که حدود 200 میلیون سال است که بدون تغییر باقی مانده­اند و ممکن است سرانجام نسل آنها به دست بشر منقرض گردد.

گروه سوم: لاک­پشتان هستند که گروهی قدیمی بوده و از بدو به وجود آمدن­شان تا کنون تغییر چندانی را متحمل نشده و مشابه خزندگان اجدادی خود می­باشند.

گروه چهارم: خزندگان باستانی هستند که امروزه فقط راسته­ی رینکوسفالیا [9]بر جای مانده است و فقط دارای یک نمونه­اند که به تواتارا [10] یا اسفنودون [11] و یا هاتریا [12] شهرت دارد و فقط در بعضی از جزایر زلاندنو یافت می­ شود (صدیقی،1387).

 1-3-منشاخزندگان

ایجاد گروه خزندگانی عنی انشعاب آن باعث بنیان نهاده شدن گروه جدیدی ازجانوران به نام آمنیون­داران گردید، که خزندگان اولیه و سیناپسیدها جز اجداد آنها محسوب می­گردد. این جدمشترک را بعدها کوتیلوسور نامیدند. از تکامل این جد مشترک گروه بزرگ خزندگان به وجود آمد که توانستند تمام مناطق را تسخیر کنند امااین حادثه تا پایان کرتاسه ادامه داشت و پس از انقراض بزرگ کرتاسه تنها تعداد معدودی از خزندگان باقی ماندند (صدیقی،1387).

1ـ4ـ رده­بندی خزندگان

مبنای رده بندی خزندگان بر اساس وجود یا عدم وجود تعداد حفره یا حفراتی در جمجمه[13] معروف به پنجره گیج­گاهی می­باشد.

بر این اساس خزندگان به شش زیر رده تقسیم می شوند :

 1-4-1-زیر رده آناپسیدا [14]

 1-4-2-زیر رده سیناپتوزوریا [16]

جمجمه از نوع پاراپسید بوده و استخوان مربعی به جمجمه چسبیده است و در دوره پرمین تا کرتاسه می­زیسته­اند. اشکال اولیه آنها خاکزی و سوسمارمانند بوده ­اند.